Autorzy: Dariusz Klejnowski-Różycki, Bartłomiej Cudziło, Piotr Sękowski¹

Tekst pochodzi z artykułu pt.
“Buddyjskie chrześcijaństwo Tajlandii. Kościół i teologia”, Nurt SVD 1(2025), s. 41-69.
Skróty, adjustacje i formatowanie tekstu zostały dostosowane do internetowej wersji tego artykułu.
Oryginalny tekst artykułu: www.nurtsvd.pl

Wstęp

Od kilkunastu lat Tajlandia jest jedną z najpopularniejszych destynacji turystycznych w Azji, przyciągającą podróżnych z całego świata – zarówno z Ameryki, jak i z Europy, w tym z Polski. Bajeczne wyspy, przepiękne świątynie, egzotyka, dostępność produktów, które na Zachodzie bywają nielegalne, tłumy ludzi rozmawiających we wszystkich językach świata, kontrasty między bogactwem a biedą, a przede wszystkim ciepły klimat, wspaniałe plaże, przystępne ceny i życzliwość Tajów – wszystko to sprawia, że Tajlandia stała się bliska również chrześcijanom i katolikom z Polski. Mueang Thai, czyli kraj wolnych ludzi, do 1949 roku był powszechnie i oficjalnie znany na świecie jako Syjam. Coraz częściej Europejczycy i Amerykanie wybierają to państwo na miejsce wakacyjnego wypoczynku, nierzadko pytając o kościoły, niedzielne msze święte czy inne formy posługi duchowej.

W swojej historii Tajlandia miała jednak niewiele wspólnego z chrześcijaństwem. Obecnie aż 93% społeczeństwa deklaruje wyznanie buddyjskie, a znaczącą grupę religijną, bo aż 5%, stanowią muzułmanie. Liczba chrześcijan wynosi zaś niespełna 1% populacji liczącego prawie 70 mln mieszkańców państwa. Ponadto Królestwo Tajlandii stało się ponownie miejscem zainteresowania nie tylko mediów, ale i Kościoła powszechnego, gdy papież Franciszek w dniach 19-26 listopada 2019 roku odbył swą apostolską podróż do Tajlandii i Japonii, pozostawiając potomnym interesujące, także pod względem teologicznym, wygłoszone tam treści (Apostolic Journey, 2024).

1.1. Cel badań

W niniejszym opracowaniu chodzić będzie o ukazanie podstawowych informacji, jakie dostępne są w aktualnych publikacjach odnośnie do chrześcijaństwa w Tajlandii, zwłaszcza Kościoła katolickiego, a także zwrócenie uwagi na kluczowych teologów tajlandzkich oraz specyfikę uprawianej przez nich nauki. Jest to zadanie o tyle trudne, że teologia chrześcijańska w Tajlandii, zwłaszcza w jej katolickim wydaniu, nie wykształciła jeszcze szeroko rozpoznawalnych teologów, którzy osiągnęliby międzynarodową renomę. W kraju, w którym chrześcijanie stanowią zaledwie 1% populacji, a dominującą religią jest buddyzm, rozwój myśli teologicznej pozostaje zdominowany przez wpływy zagraniczne oraz lokalną adaptację nauk chrześcijańskich do specyficznego kontekstu kulturowego. Chociaż istnieją pojedyncze publikacje i inicjatywy akademickie, dotyczące teologii w Tajlandii, takie jak prace porównujące kosmologię buddyjską z chrześcijańską, brak jest kluczowych postaci, które mogłyby stać się autorytetami w dziedzinie teologii chrześcijańskiej w regionie. Lokalne seminaria teologiczne i uczelnie religijne wciąż pełnią kluczową rolę w kształtowaniu nowego pokolenia teologów, jednak ich wpływ ogranicza się głównie do lokalnych wspólnot religijnych i nie przekłada się na szerszą widoczność w globalnej debacie teologicznej (Johnson, 2010, s. 132; Phan, 2011; Johnson, Grim i Bellofatto, 2013).

1.2. Stan badań

Pomimo ogólnego braku teologii tajlandzkiej można zwrócić uwagę na kilku autorów i kilka prac, które w pewnym stopniu podejmują refleksję teologiczną w kontekście tajlandzkim. W języku polskim nie istnieją żadne opracowania teologiczne tego tematu, choć występuje kilka pozycji książkowych zarówno po angielsku, jak i po tajsku. Jedną z bardziej rozpoznawalnych postaci teologii tajlandzkiej jest Satanun Boonaykiat (Boonyakiat, 2020), który łączy chrześcijańską refleksję teologiczną z kulturą tajską oraz Azji Południowo-Wschodniej w sposób niezwykle oryginalny.

Najbardziej znani teologowie, którzy zajmują się kontekstem tajskim lub południowoazjatyckim w zetknięciu z chrześcijaństwem, zostaną omówieni w sposób syntetyczny w ostatniej części niniejszych badań. Dużo informacji można znaleźć także na stronach internetowych, na których przeróżni autorzy publikują informacje o chrześcijaństwie w Tajlandii (Christianity in Thailand, 2024; Religion in Thailand, 2024; โรมนั คาทอลกิ ในประเทศไทย, 2024; ศาสนาคร สิ ต์ ในประเทศไทย, 2024; Catholic Church in Thailand, 2024; Chaiwan, 1984a).

1.3. Status polityczny Tajlandii

Tajlandia jest konstytucyjną monarchią, w której król odgrywa kluczową, choć głównie symboliczną rolę – jako głowa państwa i symbol jedności narodowej. Obecny system polityczny opiera się na konstytucji, która definiuje ustrój parlamentarny. Władza wykonawcza jest sprawowana przez premiera i rząd, podczas gdy legislatywa należy do dwuizbowego parlamentu składającego się z Izby Reprezentantów oraz Senatu.

Mimo formalnego statusu demokratycznego polityka Tajlandii jest naznaczona niestabilnością, częstymi zamachami stanu oraz znacznym wpływem wojska na sprawowanie władzy. Od początku XXI wieku kraj zmaga się z napięciami między różnymi frakcjami politycznymi, co często prowadzi do protestów i kryzysów politycznych.

Monarchia odgrywa wyjątkową rolę w życiu społecznym i politycznym Tajlandii. Instytucja królewska cieszy się ogromnym szacunkiem, a wszelkie krytyczne uwagi pod adresem monarchy lub rodziny królewskiej są surowo karane zgodnie z przepisami tzw. lèsemajesté. Te przepisy są jednymi z najbardziej restrykcyjnych na świecie.

Tajlandia pozostaje ważnym graczem w regionie Azji Południowo-Wschodniej, będąc członkiem ASEAN (Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej) i utrzymując bliskie relacje gospodarcze oraz strategiczne z krajami sąsiednimi i globalnymi mocarstwami.

Pomimo wyzwań politycznych i wewnętrznych napięć kraj ten pozostaje jednym z głównych ośrodków turystycznych oraz gospodarczych w regionie.

1.4. Status religijny Tajlandii

Tajlandia jest krajem, w którym religia odgrywa fundamentalną rolę w życiu społecznym, kulturowym i politycznym. Oficjalną religię stanowi buddyzm, a większość populacji praktykuje jego tradycję therawada. Buddyzm jest głęboko zakorzeniony w tajskiej tożsamości narodowej i kulturowej, a mnisi buddyjscy oraz ich klasztory odgrywają kluczową rolę zarówno w edukacji, życiu duchowym, jak i wspieraniu społeczności (Kryszczyński, 2021, s. 13).

Konstytucja Tajlandii gwarantuje wolność religijną, co pozwala obywatelom na praktykowanie różnych religii. Poza buddyzmem w kraju funkcjonują inne grupy religijne, takie jak muzułmanie, chrześcijanie, hinduiści, sikhowie i żydzi. Islam jest szczególnie obecny w południowych prowincjach kraju, gdzie stanowi religię dominującą.

Chrześcijaństwo, choć mniejszościowe, jest aktywnie obecne w Tajlandii zarówno w postaci Kościoła katolickiego, jak i różnych wspólnot protestanckich. Misjonarze chrześcijańscy odegrali istotną rolę w edukacji oraz rozwoju infrastruktury medycznej. Katolicyzm, wprowadzony przez portugalskich misjonarzy w XVI wieku, jest szczególnie widoczny w Bangkoku i innych większych miastach.

Rząd Tajlandii uznaje pięć głównych religii – buddyzm, islam, chrześcijaństwo, hinduizm, sikhizm – i wspiera je w ich działalności. Niemniej jednak buddyzm ma uprzywilejowaną pozycję, a mnisi buddyjscy otrzymują od państwa dotacje oraz inne formy wsparcia.

Religia w Tajlandii pełni także funkcję integrującą społeczeństwo, będąc fundamentem wielu uroczystości narodowych i obrzędów państwowych. Współistnienie różnych tradycji religijnych jest na ogół harmonijne, choć sporadycznie dochodzi do napięć na tle religijnym, zwłaszcza w południowych prowincjach zdominowanych przez muzułmanów. Tajlandia bywa często postrzegana jako przykład kraju, w którym różnorodność religijna współgra z dominującą tradycją buddyjską.

Dominujący w Tajlandii buddyzm therawada, znany jako „droga starszych”, jest jednym z głównych nurtów buddyjskich i wyróżnia się pod wieloma względami na tle innych tradycji, takich jak mahajana czy wadżrajana. Jego fundamentem są teksty kanonu palijskiego (Tipitaka), uznawanego za najstarszy zbiór pism buddyjskich. Kanon ten jest traktowany jako autentyczne nauki Buddy, a jego treści stanowią podstawę filozofii i praktyki therawady.

Główny cel tej tradycji stanowi osiągnięcie nirwany, czyli całkowitego wyzwolenia z cyklu narodzin i śmierci (samsary). Jednostkę, która zrealizowała nirwanę, określa się mianem arhata. Therawada koncentruje się na indywidualnym wyzwoleniu i osobistej praktyce duchowej, co odróżnia ją od mahajany, w której większy nacisk kładzie się na zbawienie wszystkich istot poprzez ideał bodhisattwy. Istotną rolę w tej tradycji odgrywają mnisi (bhikkhu), którzy są strażnikami nauk i wzorami dla wiernych. Mnisi przestrzegają ścisłych zasad moralnych (Vinaya), jak również skupiają się na praktyce medytacyjnej oraz studiowaniu nauk Buddy.

Therawada kładzie szczególny nacisk na praktykę medytacji wglądu (Vipassana), pozwalającej zrozumieć prawdziwą naturę rzeczywistości. Nauki skupiają się przede wszystkim na Czterech Szlachetnych Prawdach oraz Ośmiorakiej Ścieżce, które są drogowskazami prowadzącymi do wyzwolenia. W przeciwieństwie do mahajany therawada unika rozbudowanych spekulacji metafizycznych i skupia się na praktycznych aspektach życia duchowego. Brak w niej imponującego panteonu bodhisattwów czy bóstw, charakterystycznych dla innych tradycji buddyjskich.

Geograficznie therawada jest dominującą formą buddyzmu w krajach Azji Południowo-Wschodniej, takich jak Tajlandia, Sri Lanka, Birma (Myanmar), Kambodża, Laos. Jej rytuały i ceremonie są mocno osadzone w lokalnych kulturach, co wpływa na różnorodność praktyk w poszczególnych krajach. Therawada wyróżnia się także minimalizmem doktrynalnym i prostotą ceremonii. Dzięki temu uznawana bywa za najbliższą pierwotnym naukom Buddy.

1.5. Specyficzne cechy kulturowe Tajlandii

Tajlandia jest krajem o niezwykle bogatej i unikalnej kulturze, która wyróżnia ją zarówno na tle Europy, jak i innych państw Azji Południowo-Wschodniej. To, co najbardziej definiuje tajską tożsamość, to głęboko zakorzeniony buddyzm therawada, od wieków pełniący funkcję duchowego fundamentu społeczeństwa.

W przeciwieństwie do chrześcijańskiej Europy buddyzm w Tajlandii wpływa na każdy aspekt życia – od wartości społecznych, takich jak spokój, harmonia i tolerancja, po organizację świąt i obrzędów religijnych. Świątynie buddyjskie, zwane watami, są nie tylko miejscami kultu, ale także centrami edukacyjnymi i wsparcia społecznego, co nadaje im szczególną rolę w życiu codziennym.

Kolejnym elementem, który wyróżnia Tajlandię na tle Europy, jest wyjątkowa rola monarchy. W tajskim systemie monarchicznym król pełni funkcję zarówno symbolu narodowej jedności, jak i duchowego przewodnika. Odróżnia to tajską monarchię od jej europejskich odpowiedników, w których władza królewska bywa często ograniczona do roli ceremonialnej. W społeczeństwie, ceniącym hierarchię i szacunek, postać króla zajmuje wyjątkowe miejsce.

Ważną cechą tajskiej kultury jest także subtelna etykieta społeczna. Tradycyjny ukłon wai, wyrażający szacunek i uprzejmość, a także dbałość o „zachowanie twarzy” stanowi kontrast wobec bardziej bezpośredniego stylu komunikacji charakterystycznego dla wielu krajów europejskich.

Porównując Tajlandię do innych krajów Azji Południowo-Wschodniej, nie sposób nie zauważyć, że jest to jedyne państwo w regionie, które nigdy nie było zachodnią kolonią. Dzięki umiejętnej dyplomacji Tajlandia zachowała suwerenność, co pozwoliło jej rozwinąć unikalną tożsamość narodową, wolną od bezpośrednich wpływów kolonialnych. Monarchia, odgrywająca kluczową rolę w tajskiej historii, przyczyniła się do utrzymania stabilności w okresach burzliwych zmian w regionie. W przeciwieństwie do Wietnamu czy Birmy, gdzie systemy polityczne często ulegały drastycznym transformacjom, Tajlandia pozostała wierna tradycyjnej strukturze.

Również buddyzm therawada, będący dominującą religią w Tajlandii, odróżnia ten kraj od sąsiednich państw, takich jak Wietnam czy Kambodża, w których większe znaczenie ma buddyzm mahajana. W Tajlandii praktyki therawady, skupione na indywidualnym rozwoju duchowym i medytacji, głęboko przenikają życie codzienne. W połączeniu z unikalnymi świętami, takimi jak Loi Krathong czy Songkran, które celebrują zarówno duchowe, jak i społeczne aspekty życia, Tajlandia oferuje wyjątkową harmonię między tradycją a nowoczesnością.

Tajlandia wyróżnia się także na tle regionu pod względem turystyki. Podczas gdy kraje takie jak Laos czy Kambodża dopiero rozwijają zaplecze turystyczne, Tajlandia od dawna przyciąga podróżnych z całego świata. Pozostaje ona krajem jedynym w swoim rodzaju, łączącym głębokie tradycje duchowe z dynamicznym, nowoczesnym stylem życia.

1.6. Teologia tajska – czyli jaka? Zastrzeżenie metodologiczne

Zrozumienie pojęcia „teologia tajska” wymaga dokładnego wyjaśnienia, co właściwie kryje się za tym określeniem. Czy odnosi się ono do teologii pisanej w języku tajskim? A może do refleksji teologicznej prowadzonej przez obywateli Tajlandii niezależnie od języka, którym się posługują? A może dotyczy teologii w sposób szczególny uwzględniającej kontekst religijny, kulturowy i społeczny Tajlandii, niezależnie od pochodzenia autora? Ta wieloznaczność wymaga precyzyjnych założeń metodologicznych, aby uniknąć uproszczeń czy błędnych interpretacji.

Język tajski, będący jednym z najbardziej złożonych i specyficznych języków Azji Południowo-Wschodniej, odgrywa kluczową rolę w zrozumieniu teologii tajskiej. Jego tonalność i gramatyka czynią go niezwykle wymagającym zarówno dla uczących się, jak i dla tłumaczy. Opierający się na alfabecie starokhmerskim, język tajski wykorzystuje 44 spółgłoski i 32 samogłoski oraz pięć tonów, które mogą radykalnie zmieniać znaczenie słów. Przykładem jest słowo ma. W zależności od tonu może ono mieć znaczenia: przyjść, koń, matka. Ta tonalność – w połączeniu z brakiem odstępów między wyrazami w piśmie – stanowi wyzwanie dla osób zajmujących się tłumaczeniem tekstów teologicznych, takich jak Pismo Święte czy traktaty chrześcijańskie.

Teologiczne tłumaczenia na język tajski napotykają jednak trudności, które wykraczają poza kwestie językowe. Kluczowe pojęcia chrześcijańskie jak „łaska”, „zbawienie” czy „Trójca” nie mają bezpośrednich odpowiedników w buddyjskiej tradycji therawady. Podobnie koncepcje karmy czy nirwany, głęboko zakorzenione w buddyzmie, różnią się fundamentalnie od chrześcijańskich idei grzechu i odkupienia, co utrudnia dokładne przekazanie chrześcijańskiego przesłania w sposób zrozumiały dla lokalnego odbiorcy. Tłumaczenia muszą być więc nie tylko językowo poprawne, ale również dostosowane kulturowo.

Dodatkową komplikacją jest wielojęzyczność Tajlandii. Język tajski, choć oficjalny, nie jest jedynym używanym w kraju. Na północy mieszkańcy posługują się dialektem lanna, na południu dominują języki malajskie, a wiele grup etnicznych używa swoich własnych języków (np. karen czy khmerski). Każdy z tych języków wnosi unikalne konteksty kulturowe, co sprawia, że przekład teologiczny wymaga często wielowymiarowego podejścia.

Kiedy mówimy o teologii tajskiej, powinniśmy również uwzględnić znaczenie bogatego dziedzictwa kulturowego Tajlandii, ukształtowanego przez różne cywilizacje. Największy wpływ wywarła w tym zakresie cywilizacja indyjska, która wprowadziła buddyzm therawada oraz elementy hinduskiej kosmologii, mitologii i symboliki. Ślady tej tradycji są widoczne w tajskiej literaturze, sztuce oraz architekturze, czego przykładem jest Ramakien – tajska adaptacja indyjskiego eposu Ramajana.

Obok wpływów indyjskich znaczącą rolę odegrała cywilizacja chińska. Liczna diaspora chińska w Tajlandii wzbogaciła ten kraj nie tylko w sferze gospodarczej, ale także w tradycjach społecznych i kulinarnych. Zwyczaje – takie jak obchody Chińskiego Nowego Roku czy kult przodków – zostały zaadaptowane do tajskiego kontekstu kulturowego. Również język tajski zawiera liczne zapożyczenia z języka chińskiego, a chińskie smaki przeniknęły do lokalnej kuchni, tworząc unikalną fuzję.

Nie można pominąć wpływów cywilizacji khmerskiej, która pozostawiła trwałe ślady w tajskiej architekturze i urbanistyce. Wczesne tajskie świątynie i pałace były inspirowane monumentalnymi budowlami khmerskimi, np. Angkor Wat. Dodatkowo kontakt z kulturami muzułmańskimi na południu, szczególnie z imperium malajskim, wzbogacił południowe regiony Tajlandii o nowe tradycje religijne i społeczne.

Podsumowując – „teologia tajska” to pojęcie wielowymiarowe. Nie odnosi się ono wyłącznie do języka czy narodowości, ale także do specyficznego kontekstu kulturowego, w którym rozwija się chrześcijaństwo w Tajlandii. Zrozumienie tej teologii wymaga uwzględnienia różnorodności językowej, wpływów historycznych oraz dominującej roli buddyzmu therawada. Dlatego też każda refleksja nad „teologią tajską” musi być prowadzona z uwzględnieniem tych złożonych uwarunkowań metodologicznych.

2. Chrześcijaństwo w Tajlandii

2.1. Historia pierwszych misji

Dzieje Tajlandii są skomplikowane i charakterystyczne dla całej cywilizacji Azji Południowo-Wschodniej (Gawlikowski, 2022, s. 745). Historia pierwszych misji chrześcijańskich rozpoczęła się w tym kraju w XVI wieku, kiedy pierwsi misjonarze portugalscy dotarli na teren królestwa Ajutthaja. Ich działalność była częścią szerszego wysiłku ewangelizacyjnego prowadzonego przez Portugalię w ramach umowy z Watykanem znanej jako Padroado Real, która przyznawała Portugalii prawo do organizacji misji na terenach Azji Południowo-Wschodniej. To właśnie wtedy chrześcijaństwo zaczęło powoli zakorzeniać się w regionie, choć na początku dotyczyło głównie portugalskich osadników i ich potomków.

Pierwsze poważne próby ewangelizacji rozpoczęły się w 1555 roku, kiedy Franciszek Ksawery skierował misjonarzy jezuitów do Ajutthaja, ówczesnej stolicy królestwa Syjamu. Dzięki ich działalności powstały pierwsze wspólnoty katolickie. Portugalscy kupcy i żołnierze, którzy osiedlali się w regionie, odegrali kluczową rolę w budowaniu mostów między Syjamem a Europą, przyczyniając się do rozwoju misji chrześcijańskich.

W XVII wieku, za panowania króla Narai, misjonarze katoliccy zyskali większą tolerancję i dostęp do dworu królewskiego. Król Narai, znany z otwartości na kontakty z Europą, pozwolił na działalność francuskich misjonarzy z Towarzystwa Misji Zagranicznych w Paryżu (Missions Étrangères de Paris, MEP). Szczególnie ważną rolę odegrał biskup Pierre Lambert de la Motte, który założył seminaria oraz instytucje edukacyjne. Dzięki jego wysiłkom Kościół katolicki w Tajlandii zyskał bardziej zorganizowaną strukturę, a misjonarze francuscy zaczęli wprowadzać nowe metody ewangelizacji jak zakładanie szkół czy edukowanie miejscowego duchowieństwa.

Ten okres rozwoju chrześcijaństwa został przerwany w 1767 roku, kiedy to królestwo Ajutthaja zostało zniszczone przez birmańską armię. Upadek stolicy na pewien czas zahamował rozwój misji chrześcijańskich. Misjonarze musieli opuścić kraj, a ci, którzy pozostali, zmuszeni byli działać w ukryciu. Chrześcijanie w Tajlandii doświadczali trudności i prześladowań, choć ich skala była ograniczona.

W XIX wieku nastąpiło ożywienie misji chrześcijańskich w Tajlandii. Król Mongkut (Rama IV), znany z otwartości na zachodnie idee, przyczynił się do odrodzenia chrześcijaństwa w kraju. W tym czasie do Tajlandii zaczęły napływać protestanckie misje z USA i Europy. Jednym z najbardziej wpływowych misjonarzy był Dan Beach Bradley, który nie tylko zajmował się działalnością religijną, ale również wprowadził nowoczesną medycynę oraz druk, co miało ogromny wpływ na rozwój społeczny i edukacyjny Tajlandii.

W XX wieku chrześcijaństwo w Tajlandii umocniło swoje struktury. Zarówno Kościół katolicki, jak i różne wspólnoty protestanckie budowały kościoły, szkoły oraz szpitale, które stały się ważnym elementem życia społecznego. Mimo że chrześcijaństwo w buddyjskiej Tajlandii pozostaje religią mniejszościową, jego wpływ na edukację, opiekę zdrowotną i modernizację kraju jest nie do przecenienia.

Historia pierwszych misji chrześcijańskich w Tajlandii pokazuje, jak chrześcijaństwo stopniowo przekształcało się z obcej tradycji w część lokalnego życia religijnego i społecznego, stając się jedną z istotnych mniejszości religijnych w kraju.

2.2. Zabytki chrześcijańskie

Chrześcijaństwo, mimo że jest religią mniejszościową w Tajlandii, pozostawiło po sobie znaczące ślady w postaci zabytków architektonicznych, piśmienniczych i kulturowych. Świadczy to o bogatej historii misji oraz wpływie, jaki chrześcijaństwo wywarło na rozwój edukacji, architektury, a także życia społecznego w kraju.

Jednym z najbardziej znanych zabytków architektonicznych jest katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Bangkoku, znana jako Assumption Cathedral. Została ona zbudowana w 1821 roku przez portugalskich misjonarzy i jest jednym z najstarszych kościołów katolickich w Tajlandii. Katedra ta, wielokrotnie przebudowywana, zachwyca neoromańskim stylem, który łączy europejskie wpływy z lokalnymi elementami architektonicznymi. Do dziś pozostaje głównym centrum katolicyzmu w kraju i siedzibą arcybiskupa Bangkoku.

Innym ważnym zabytkiem jest kościół Świętego Krzyża, znany jako Santa Cruz Church, również znajdujący się w Bangkoku. Zbudowany pod koniec XVIII wieku przez portugalskich osadników, wyróżnia się charakterystyczną czerwoną kopułą i eleganckim stylem architektonicznym. Jest to jeden z najlepiej zachowanych przykładów wczesnej architektury chrześcijańskiej w Tajlandii.

W Chanthaburi znajduje się katedra Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, będąca największym kościołem katolickim w Tajlandii. Zbudowana w stylu neogotyckim przez francuskich misjonarzy w XIX wieku, katedra ta jest znana ze swoich imponujących witraży, przedstawiających postaci świętych. Chanthaburi, będące niegdyś jednym z kluczowych ośrodków działalności misji francuskich, do dziś przyciąga pielgrzymów i turystów zainteresowanych dziedzictwem chrześcijańskim.

Oprócz architektury chrześcijaństwo w Tajlandii pozostawiło bogate dziedzictwo piśmiennicze. Już w XVII wieku francuscy misjonarze rozpoczęli tłumaczenie Biblii na język tajski, co było jednym z pierwszych kroków w kierunku osadzenia chrześcijaństwa w lokalnym kontekście kulturowym i religijnym.

W XIX wieku działalność protestanckich misjonarzy, takich jak Dan Beach Bradley, odegrała kluczową rolę w rozwoju chrześcijańskiego piśmiennictwa w Tajlandii. Bradley założył pierwszą drukarnię w Bangkoku, co umożliwiło masową produkcję literatury chrześcijańskiej, a także druk gazet w języku tajskim. Jednym z jego osiągnięć było wydawanie gazety Bangkok Recorder, która przyczyniła się do rozwoju tajskiej prasy.

Chrześcijaństwo wpłynęło również na edukację w Tajlandii. Wiele z najstarszych szkół i uniwersytetów w kraju zostało założonych przez misjonarzy. Przykładem jest Assumption University w Bangkoku, który wyrósł z tradycji edukacyjnej prowadzonej przez Kościół katolicki. Misjonarze nie tylko wprowadzili nowoczesne metody nauczania, ale również zbudowali fundamenty systemu edukacji, który przetrwał do dziś.

Innym ważnym elementem dziedzictwa chrześcijańskiego są artefakty liturgiczne, takie jak ręcznie zdobione krzyże, kielichy czy obrazy religijne. Wiele z tych dzieł zostało wykonanych przez lokalnych artystów, którzy łączyli europejskie wzorce z tajską estetyką. Artefakty te stanowią nie tylko obiekty kultu, ale również świadectwa harmonijnego przenikania się kultur.

Zabytki chrześcijańskie w Tajlandii – zarówno architektoniczne, jak i piśmiennicze – są nie tylko świadectwem historycznych związków tego kraju z Europą i Stanami Zjednoczonymi, ale także dowodem na wkład chrześcijaństwa w rozwój kultury, edukacji i duchowości Tajlandii. Te miejsca pozostają ważnymi punktami odniesienia dla wspólnot chrześcijańskich w kraju oraz cennym dziedzictwem, które łączy różnorodne tradycje religijne i kulturowe Tajlandii.

2.3. Denominacje chrześcijańskie w Tajlandii

Mimo niewielkiej liczebności chrześcijanie w Tajlandii są zróżnicowani wyznaniowo, a ich wspólnoty odgrywają istotną rolę w życiu społecznym, szczególnie w edukacji, opiece zdrowotnej i działalności charytatywnej. Wśród głównych denominacji chrześcijańskich najliczniejszy jest Kościół katolicki, który stanowi około 0,5-1% populacji. Katolicyzm ma w Tajlandii dobrze ugruntowaną strukturę, z dziewięcioma diecezjami, w tym arcybiskupstwem w Bangkoku, które jest głównym centrum katolicyzmu w kraju. Katolicy są szczególnie liczni w Bangkoku, gdzie znajduje się katedra oraz instytucje katolickie, a także w prowincji Chanthaburi, będącej historycznym ośrodkiem działalności misyjnej.

Protestanci stanowią drugą co do wielkości grupę chrześcijan w Tajlandii. Wśród nich znajdują się wspólnoty tradycyjne, takie jak baptyści, prezbiterianie czy metodyści, jak również kościoły ewangelikalne i zielonoświątkowe. Ich liczba szacowana jest na około 0,5% populacji. Protestanci są szczególnie aktywni w północnych regionach kraju, m.in. Chiang Mai i Chiang Rai. Tam skupiają swoją działalność misyjną na mniejszościach etnicznych, takich jak Karenowie, Hmongowie i Akha.

To właśnie na północy kraju misje protestanckie, zapoczątkowane w XIX wieku, odegrały kluczową rolę w rozwoju edukacji oraz nowoczesnej medycyny. Wspólnoty zielonoświątkowe, które rozwijały się w Tajlandii głównie w XX wieku, odgrywają dziś dynamiczną rolę w życiu chrześcijańskim, szczególnie w większych miastach, m.in. Bangkoku czy Chiang Mai. Zielonoświątkowcy angażują się w działalność społeczną oraz organizują liczne spotkania religijne, które często przyciągają nowych członków do ich wspólnot.

Geograficzne rozmieszczenie chrześcijan w Tajlandii jest nierównomierne. Bangkok i jego okolice stanowią główne centrum chrześcijaństwa, szczególnie katolicyzmu. Znajdują się tam najważniejsze katedry, szkoły katolickie oraz instytucje charytatywne. Północna Tajlandia, obejmująca regiony Chiang Mai i Chiang Rai, jest ważnym ośrodkiem protestantyzmu z licznymi kościołami i instytucjami edukacyjnymi. Region ten jest szczególnie otwarty na działalność misyjną wśród mniejszości etnicznych, które często łatwiej przyjmują chrześcijaństwo niż buddyjska większość. Wschodnia Tajlandia, zwłaszcza prowincja Chanthaburi, historycznie była kluczowym obszarem działalności misji katolickich, które pozostawiły trwałe ślady w postaci budowli sakralnych i wspólnot wiernych. Z kolei południowa Tajlandia, gdzie dominującą religią jest islam, ma jedynie niewielkie skupiska chrześcijan, koncentrujących się głównie w miastach.

Chrześcijaństwo w Tajlandii jest więc różnorodne i dobrze zorganizowane. Każda denominacja odgrywa ważną rolę w lokalnym społeczeństwie, przyczyniając się do jego rozwoju. Katolicy dominują w centralnych i wschodnich częściach kraju, podczas gdy protestanci mają silną pozycję na północy. Dzięki działalności misyjnej, edukacyjnej i charytatywnej chrześcijanie w Tajlandii pozostają aktywną częścią społeczeństwa oraz ważnym elementem tajskiej mozaiki religijnej.

3. Katolicyzm

3.1. Pierwsze misje katolickie

Pierwsi misjonarze portugalscy dotarli na tereny Syjamu (ówczesna nazwa Tajlandii) w XVI wieku w ramach systemu Padroado Real, który powierzał Portugalii obowiązek szerzenia katolicyzmu na terytoriach kolonialnych. Działalność misyjna koncentrowała się głównie w Ajutthaja, ówczesnej stolicy królestwa, gdzie powstały pierwsze wspólnoty chrześcijańskie, skupione głównie wokół portugalskich osadników.

Jedną z najważniejszych postaci związanych z początkami katolickich misji w Tajlandii był Pierre Lambert de la Motte, francuski biskup i członek Towarzystwa Misji Zagranicznych w Paryżu (Missions Étrangères de Paris). Przybył on do Syjamu w 1662 roku, aby zorganizować życie wspólnot chrześcijańskich oraz założyć seminaria duchowne, które miały kształcić miejscowe duchowieństwo. Lambert de la Motte wierzył, że zakorzenienie chrześcijaństwa w lokalnym kontekście wymaga szkolenia rodzimych kapłanów, co pozwoli na trwalszy rozwój misji. Innym istotnym misjonarzem był Alexandre de Rhodes, jezuita, którego działalność, choć bardziej znana w Wietnamie, miała także wpływ na misje w Syjamie.

Ajutthaja stanowiła wówczas kluczowe centrum działalności misyjnej. To właśnie tam misjonarze portugalscy założyli pierwsze kaplice, a portugalska dzielnica stała się jednym z najważniejszych ośrodków chrześcijaństwa w regionie. Po upadku Ajutthaja w 1767 roku wielu chrześcijan przeniosło się do Bangkoku, który z czasem stał się nowym centrum katolickim w Tajlandii. W XIX wieku w Bangkoku powstała katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, która do dziś jest jednym z najważniejszych miejsc związanych z katolicyzmem w kraju.

Innym istotnym ośrodkiem katolicyzmu był region Chanthaburi. Francuscy misjonarze założyli tam liczne wspólnoty oraz wznieśli katedrę Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny.

Relacje misjonarzy z władcami Syjamu odegrały kluczową rolę w rozwoju katolicyzmu w kraju. Król Narai, panujący w latach 1656-1688, był jednym z najbardziej otwartych na chrześcijaństwo władców. Zapraszał on misjonarzy na swój dwór i umożliwił rozwój katolickich instytucji, takich jak szkoły czy seminaria. W tym okresie francuscy misjonarze mieli wsparcie ze strony króla Francji Ludwika XIV, który na terytorium Syjamu dostrzegał możliwość rozwoju wpływów francuskich.

W relacjach z władzą istotną rolę odegrał Constantine Phaulkon, grecki doradca króla Narai. Był on katolikiem i pośrednikiem w kontaktach między Syjamem a Francją, co umożliwiło większy rozwój misji katolickich.

Działalność misjonarzy nie ograniczała się jedynie do szerzenia wiary. Francuscy misjonarze zapoczątkowali tłumaczenie Biblii na język tajski, co miało ogromne znaczenie dla adaptacji chrześcijaństwa w lokalnym kontekście. W XIX wieku dzieło to kontynuowali misjonarze protestanccy, wprowadzając druk i publikując teksty religijne oraz edukacyjne. Dzięki tej działalności katolicyzm zyskał narzędzia do dalszego rozwoju zarówno w wymiarze duchowym, jak i społecznym.

Pierwsze misje katolickie w Tajlandii przyczyniły się do powstania trwałych struktur Kościoła, a także do rozwoju edukacji i życia społecznego. Działalność misjonarzy, m.in. Pierre’a Lamberta de la Motte’a i Constantine’a Phaulkona, a także wsparcie polityczne ze strony króla Narai stworzyły fundamenty, na których Kościół katolicki opiera się do dziś. Kluczowe miejsca, do których należą Ajutthaja, Bangkok i Chanthaburi, pozostają ważnymi centrami katolicyzmu, a ich zabytki przypominają o bogatej historii chrześcijaństwa w Tajlandii.

3.2. Struktura administracyjna Kościoła w Tajlandii

Kościół katolicki w Tajlandii wyróżnia się dobrze zorganizowaną strukturą administracyjną, która odzwierciedla globalne zasady zarządzania w Kościele, jednocześnie dostosowując się do lokalnych realiów kulturowych i społecznych. Obecnie Kościół w Tajlandii obejmuje dwie metropolie i dziewięć diecezji sufragalnych, które wspólnie tworzą spójny system duszpasterski i administracyjny, skutecznie odpowiadający na potrzeby wiernych w różnych częściach kraju.

Metropolia Bangkoku jest centralnym punktem zarządzania Kościołem katolickim w Tajlandii. Jej sercem jest archidiecezja Bangkoku, utworzona w 1662 roku jako wikariat apostolski Syjamu. W 1965 roku uzyskała ona status archidiecezji. Archidiecezja ta obejmuje Bangkok i okoliczne prowincje, pełniąc nie tylko funkcję regionalnego centrum administracyjnego, ale także siedziby przewodniczącego Konferencji Episkopatu Tajlandii.

Obecnym arcybiskupem metropolitą Bangkoku jest kardynał Francis Xavier Kriengsak Kovitvanit (Francis Xavier Kriengsak Cardinal Kovithavanij, 2024), który od 2009 roku aktywnie promuje dialog międzyreligijny oraz współpracę z buddyjską większością. Nominacja abpa Kovitvanita na kardynała przez papieża Franciszka w 2015 roku umocniła jego pozycję jako jednego z najważniejszych liderów Kościoła katolickiego w regionie.

Pod archidiecezję Bangkoku podlega sześć diecezji sufragalnych. Diecezja Chanthaburi, położona we wschodniej części kraju, jest znana z bogatych tradycji katolickich, a jej symbolem jest katedra Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Diecezja Chiang Mai na północy kraju koncentruje się na pracy misyjnej wśród mniejszości etnicznych, takich jak Karenowie i Hmongowie, a kieruje nią biskup Franciszek Xavier Vira Arpondratana. Diecezja Chiang Rai pod przewodnictwem biskupa Josepha Vuthilerta Haeloma rozwija infrastrukturę kościelną oraz działa na rzecz wspólnot mniejszościowych. Diecezja Nakhon Sawan, choć mniej znana, wspiera rozproszone wspólnoty katolickie, a diecezja Ratchaburi, położona na zachodzie, prowadzi szeroko zakrojone programy pomocy społecznej. Na południu Tajlandii diecezja Surat Thani działa w regionie zdominowanym przez islam, skupiając się na edukacji i pracy misyjnej.

Drugą metropolią Kościoła katolickiego w Tajlandii jest Thare-Nonseng, która obejmuje północno-wschodnie regiony kraju. Archidiecezja Thare-Nonseng, założona w 1960 roku, stanowi kluczowe centrum administracyjne dla tego obszaru. Obecnym arcybiskupem metropolitą jest Anthony Weradet Chaiseri. Pod archidiecezję tę podlegają trzy diecezje sufragalne: Nakhon Ratchasima, Ubon Ratchathani, Udon Thani (David, 2024).

Diecezja Nakhon Ratchasima, zarządzana przez biskupa Josepha Chusaka Sirisuta, koncentruje się na wspieraniu rozproszonych wspólnot katolickich oraz działalności charytatywnej. Diecezja Ubon Ratchathani, położona w regionie o silnych tradycjach pracy misyjnej, jak również diecezja Udon Thani, zaangażowana w edukację i wsparcie lokalnych społeczności, odgrywają ważną rolę w umacnianiu Kościoła w północno-wschodnich prowincjach.

Ważnym liderem Kościoła katolickiego w Tajlandii pozostaje Michael Michai Kitbunchu, pierwszy tajski kardynał, mianowany przez papieża Jana Pawła II w 1983 roku. Jako arcybiskup Bangkoku od 1972 do 2009 roku odegrał kluczową rolę w rozwoju Kościoła w Tajlandii, rozbudowując infrastrukturę, edukację oraz działalność charytatywną. Obecnie jako arcybiskup senior nadal wspiera Kościół swą obecnością i doświadczeniem.

Kościół katolicki w Tajlandii jest również zaangażowany w rozwój edukacji oraz pomocy społecznej. Assumption University w Bangkoku, jedna z najbardziej prestiżowych instytucji edukacyjnych w kraju, stanowi przykład wpływu Kościoła na nowoczesne kształcenie. Liczne szkoły, szpitale, jak również ośrodki pomocy społecznej prowadzone przez Kościół katolicki znacząco przyczyniają się do poprawy jakości życia zarówno katolików, jak i osób spoza wspólnoty.

Całość działań Kościoła katolickiego w Tajlandii koordynuje Konferencja Episkopatu Tajlandii, która zrzesza wszystkich biskupów diecezjalnych i ich współpracowników. Konferencja odgrywa kluczową rolę w prowadzeniu dialogu międzyreligijnego oraz w reprezentowaniu Kościoła wobec władz państwowych, co jest szczególnie ważne w społeczeństwie zdominowanym przez buddyzm.

3.3. Wybitne osoby w historii katolicyzmu w Tajlandii

Katolicyzm w Tajlandii posiada niezwykle bogatą historię i może poszczycić się wybitnymi postaciami, które swoim życiem wywarły wpływ na Kościół. Wśród nich szczególne miejsce zajmują męczennicy z Songkhon. Stali się oni symbolem niezłomnej wiary w obliczu prześladowań.

W grudniu 1940 roku, podczas trudnego okresu represji wobec chrześcijan, siedem osób, w tym duchowni i świeccy, poniosło śmierć za wierność Ewangelii. Filip Siphong Onphitak (bł. Filip Siphong Onphitak, 2014), katechista i lider wspólnoty katolickiej, stał się jedną z najważniejszych postaci tego tragicznego wydarzenia. Jako przywódca duchowy wspólnoty organizował modlitwy i życie religijne, mimo że księża nie mogli otwarcie działać. Jego męczeńska śmierć była pierwszą w tym dramatycznym okresie (Giovanni Paolo II, 2024; Ioannes Paulus II, 2024; Kluj i Struzik, 2018).

Wśród męczenników znalazły się także siostry zakonne Agnes Phila i Lucy Khambang, które poświęciły życie służbie ubogim i edukacji dzieci. Ich ofiara, podobnie jak śmierć świeckich kobiet Agathy Phutty, Cecylii Butsi, Bibiany Khampai i Marii Phon, ukazuje niezłomność wiary tych, którzy woleli oddać życie, niż wyrzec się wiary. Te wyjątkowe postacie zostały beatyfikowane przez papieża Jana Pawła II 22 października 1989 roku, co uczyniło ich jednymi z najbardziej czczonych męczenników w historii katolicyzmu w Tajlandii. Sanktuarium w Songkhon, wzniesione w miejscu ich męczeństwa, jest dziś miejscem licznych pielgrzymek i duchowego umocnienia dla wiernych z całego świata.

Ważną rolę w historii katolicyzmu w Tajlandii odegrali również duchowni, którzy przyczynili się do rozwoju Kościoła. Współczesnym liderem wspólnoty katolickiej jest arcybiskup Bangkoku i kardynał Francis Xavier Kriengsak Kovitvanit, którego działalność koncentruje się na budowaniu mostów między religiami oraz umacnianiu struktur Kościoła w kraju. Jego poprzednikiem był kardynał Michael Michai Kitbunchu. Położył on fundamenty pod współczesny Kościół w Tajlandii.

Istotnym wydarzeniem w historii Kościoła w Tajlandii była podróż papieża Jana Pawła II (John Paul II, 2024) oraz wspomniana już podróż apostolska papieża Franciszka.

4. Teologia

Teologia, jeżeli jest uprawiana z myślą o jej adresatach, a także nie pomija elementu osobowościowego, kulturowego, społecznego swoich autorów, za każdym razem zyskuje charakterystyczny, niepowtarzalny rys, mogący dużo powiedzieć o ludziach, wśród których funkcjonuje, o ich inspiracjach, pytaniach, potrzebach. Jeżeli zatem możemy mówić o „teologii chińskiej” (Klejnowski-Różycki, 2012b, 2008), „teologii japońskiej” (Klejnowski-Różycki, 2011), „teologii filipińskiej” (Klejnowski- Różycki, 2023), „teologii koreańskiej” (Klejnowski-Różycki, 2012a) czy też „teologii arabskiej” (Sadowski, 2017, s. 231; Sękowski, 2024), to wiele możemy także powiedzieć – przynajmniej w ogólnym zarysie – o wyjątkowych cechach teologii tajskiej na przykładzie najbardziej reprezentatywnych teologów tego kraju.

4.1. Wybrani teologowie i ich dzieła

4.1.1. Satanun Boonyakiat (สาธนญั บญุ ยเก ียรต ิ)

Satanun Boonyakiat jest jednym z bardziej znanych teologów tajskich, który swoją działalnością naukową i dydaktyczną przyczynia się do dialogu między chrześcijaństwem a buddyzmem therawada w Azji Południowo-Wschodniej. Urodzony w Tajlandii, uzyskał tytuł doktora teologii (PhD in Theology and Culture) w Fuller Theological Seminary w Pasadenie, Kalifornia, USA. Jego badania koncentrują się na integracji teologii chrześcijańskiej z lokalnym kontekstem kulturowym i religijnym, szczególnie w Tajlandii, gdzie buddyzm therawada jest dominującą religią.

Boonyakiat od ponad 30 lat aktywnie angażuje się w edukację chrześcijańską i służbę kościelną. Obecnie wykłada teologię systematyczną w McGilvary College of Divinity na Uniwersytecie Payap w Chiang Mai, jednym z czołowych ośrodków teologicznych w regionie. Jego prace są cenione za podejście uwzględniające lokalną specyfikę kulturową, co czyni jego teologię bardziej dostępną i odpowiednią dla tajskiego społeczeństwa.

Jednym z najbardziej znaczących osiągnięć Boonyakiata jest publikacja książki A Christian Theology of Suffering in the Context of Theravada Buddhism in Thailand (Boonyakiat, 2020), wydanej przez Langham Monographs w 2020 roku. W tej pracy Boonyakiat bada, w jaki sposób chrześcijańska teologia cierpienia może być kontekstualizowana w realiach buddyjskiej Tajlandii. Publikacja ta, oparta na trynitarnej teologii porównawczej, analizuje różne podejścia do cierpienia w chrześcijaństwie i buddyzmie therawada, starając się stworzyć pomost między tymi dwiema tradycjami religijnymi.

Dzięki badaniom i dydaktyce Satanun Boonyakiat stał się ważną postacią w promowaniu zrozumienia i współpracy między religiami w Azji Południowo-Wschodniej. Jego praca ma nie tylko wartość naukową, ale także praktyczne znaczenie dla budowania wspólnot międzyreligijnych w regionie.

4.1.2. Philip Huges

Philip Hughes w swojej pracy skupia się na relacjach między chrześcijaństwem a kulturą buddyjską w Tajlandii. Urodził się w Londynie, ale większość życia spędził w Australii, gdzie zdobył wyższe wykształcenie. Ukończył Uniwersytet Melbourne, uzyskując tytuł licencjata w dziedzinie filozofii i sztuk, a studia podyplomowe kontynuował z zakresu filozofii i edukacji. Jego badania i prace stanowią ważny wkład w zrozumienie procesu adaptacji chrześcijaństwa w buddyjskim kontekście kulturowym.

Od 70. lat XX wieku Philip Hughes prowadził intensywne badania w północnej Tajlandii, gdzie analizował sposób, w jaki chrześcijaństwo funkcjonuje w buddyjskim środowisku. Jego praca doktorska, powstająca w latach 1978-1982, dotyczyła tworzenia się społeczności chrześcijańskich w północnej Tajlandii i ich interakcji z dominującym buddyzmem. Dzięki interdyscyplinarnemu podejściu, łączącemu socjologię, teologię i antropologię, Hughes dostarczył unikalnych spostrzeżeń na temat wpływu chrześcijaństwa na lokalne społeczności oraz procesu jego integracji z tajską kulturą.

Wśród najważniejszych dzieł Philipa Hughesa znajdują się prace takie jak Christianity and Buddhism in Thailand (Hughes, 1985), w której analizuje on interakcje między tymi dwoma religiami w tajskim kontekście, a także Values of Thai Buddhists and Thai Christians (Hughes, 1984a). Ta ostatnia pozycja stanowi porównanie wartości wyznawców buddyzmu i chrześcijaństwa w Tajlandii. Innym jego znaczącym dziełem jest The Assimilation of Christianity in the Thai Culture (Hughes, 1984b). Hughes bada tu procesy adaptacyjne chrześcijaństwa w tajskiej kulturze, ukazując jego wpływ na tradycje i wartości lokalnych społeczności. Autor ten opublikował również Thai Culture, Values and Religion (Hughes, 1982), bibliografię materiałów w języku angielskim, dotyczącą tajskiej kultury i religii, a także Christianity and Culture: A Case Study in Northern Thailand (Hughes, 1989), szczegółową analizę wpływu chrześcijaństwa na północne regiony kraju.

Hughes przez lata współpracował z instytucjami i organizacjami badawczymi, zajmującymi się religiami Azji Południowo-Wschodniej, takimi jak The Siam Society oraz Edith Cowan University. Jego interdyscyplinarne podejście, łączące perspektywy socjologiczne, teologiczne i antropologiczne, pozwoliło na zgłębienie złożonych relacji między chrześcijaństwem a kulturą tajską. Dzięki swoim badaniom i publikacjom Philip Hughes stał się jednym z najważniejszych badaczy, zajmujących się tematyką chrześcijaństwa w Tajlandii, a jego prace wciąż inspirują kolejne pokolenia naukowców i teologów.

4.1.3. Praphan Chantraboon

Praphan Chantraboon to teolog związany z Tajlandią, który jest autorem pracy zatytułowanej St. Paul’s Teaching on Salvation in the Epistle to the Romans (Chantraboon, 1965). Jest to rozprawa teologiczna napisana w ramach studiów w Thailand Theological Seminary w Chiang Mai. Praca ta koncentruje się na nauczaniu św. Pawła na temat zbawienia, szczególnie w kontekście Listu do Rzymian.

4.1.4. Stanley Jeyaraja Tambiah

Stanley Jeyaraja Tambiah był wybitnym antropologiem i badaczem religii, urodzonym 16 stycznia 1929 roku na Sri Lance w rodzinie chrześcijańsko-tamilskiej. Jego prace znacząco wpłynęły na zrozumienie relacji między buddyzmem, polityką i kulturą w Tajlandii oraz innych krajach Azji Południowo-Wschodniej. Tambiah zdobył uznanie za interdyscyplinarne podejście, które łączyło antropologię, historię oraz religioznawstwo.

Autor ten studiował na Uniwersytecie Cejlońskim oraz w King’s College na Uniwersytecie Cambridge, gdzie uzyskał doktorat z antropologii. Przez lata wykładał w prestiżowych instytucjach, m.in. na Uniwersytecie Harvarda, gdzie był profesorem antropologii, a także prowadził badania terenowe w Tajlandii, na Sri Lance oraz w innych częściach regionu.

Jednym z najważniejszych dzieł Tambiaha jest książka World Conqueror and World Renouncer: A Study of Buddhism and Polity in Thailand Against a Historical Background (Tambiah, 2007), w której analizuje złożone relacje między buddyzmem a władzą polityczną w Tajlandii. Praca ta ukazuje, jak buddyjskie idee duchowego wyrzeczenia współistniały z ambicjami politycznymi i imperialnymi w historii Tajlandii.

Tambiah był także autorem innej kluczowej pracy – Buddhism and the Spirit Cults in North-East Thailand (Tambiah, 1980). Badał w niej lokalne praktyki religijne, łączące elementy buddyzmu i kultów duchów w północno-wschodniej części kraju.

Tambiah był znany z głębokiego szacunku dla kultur, które badał, jak również z pasji do zrozumienia relacji między wiarą a społeczeństwem. Jego badania ukazują sposób, w jaki różne tradycje religijne przenikają się w codziennym życiu ludzi i wpływają na politykę oraz kulturę. Choć autor ten nie skupiał się bezpośrednio na chrześcijaństwie, jego prace są nieocenione dla zrozumienia religijnego i społecznego kontekstu Tajlandii, w którym istotną rolę odgrywa również chrześcijaństwo.

Stanley Jeyaraja Tambiah zmarł 19 stycznia 2014 roku, pozostawiając po sobie bogaty dorobek naukowy, który wciąż inspiruje badaczy religii i antropologii kulturowej.
 

4.1.5. Saad Chaiwan (สะอาด ไชยวณั ณ)

Saad Chaiwan to badacz i autor, zajmujący się historią chrześcijańskich misji w Tajlandii, który w swoich pracach analizuje relacje między chrześcijaństwem a społeczeństwem tajskim. Jest związany z McGilvary Faculty of Theology w Payap College w Chiang Mai, jednym z kluczowych ośrodków badań teologicznych w północnej Tajlandii.

Spośród publikacji Chaiwana wyróżnia się praca A Study of Christian Mission in Thailand (Chaiwan, 1984a), która dogłębnie bada historię misji chrześcijańskich w kraju, koncentrując się na ich wpływie na tajskie społeczeństwo. W swoich analizach Chaiwan szczególną uwagę zwraca na różnice między misjami katolickimi a protestanckimi oraz ich różne podejścia do kontekstualizacji chrześcijaństwa w buddyjskim otoczeniu. W pracy tej przedstawia również wyzwania, przed którymi stawały misje, oraz ich wkład w edukację, zdrowie i rozwój społeczny.

Kolejną istotną publikacją jest A Comparative Historical Study of Roman Catholic and Protestant Missions in Thailand (Chaiwan, 1976), wydana przez Suriyaban Publishing House w 1976 roku. Książka ta porównuje metody ewangelizacji obu tradycji chrześcijańskich w Tajlandii oraz ukazuje ich odmienne strategie przystosowania się do lokalnego kontekstu kulturowego. Chaiwan podkreśla w niej różnice w sposobach pracy z wiernymi, a także w podejściu do buddyjskiej większości.

Saad Chaiwan opublikował również artykuły naukowe w czasopismach teologicznych. W periodyku „East Asian Journal of Theology” ukazał się jego tekst The Christian Church in Thai Society (Chaiwan, 1984b), który zyskały uznanie za dogłębną analizę społeczną i religijną. Prace tego autora są cenione za interdyscyplinarne podejście, łączące historię, socjologię oraz teologię.

Saad Chaiwan pozostaje jednym z ważnych badaczy zajmujących się historią chrześcijaństwa w Tajlandii, zwłaszcza w kontekście jego interakcji z buddyzmem i kulturą tajską. Prace Chaiwana, choć dotyczą przeszłości, dostarczają cennych wniosków dla współczesnych badań nad misjami chrześcijańskimi i ich społecznym oddziaływaniem.

4.1.6. Steve Taylor

Steve Taylor to teolog i badacz związany z tajskim kontekstem chrześcijańskim, od ponad 40 lat zaangażowany w pracę z rodzimymi kościołami w Tajlandii. Taylor współpracuje z Evangelical Fellowship of Thailand (EFT), gdzie prowadzi badania i rozwija modele teologiczne dostosowane do kultury tajskiej. Jego praca koncentruje się na tworzeniu teologii kontekstualnej, która odpowiada wyzwaniom związanym z wprowadzaniem chrześcijaństwa w buddyjskim środowisku kulturowym.

Taylor uzyskał tytuły doktora teologii oraz doktora posługi pastoralnej. Jest autorem licznych publikacji poświęconych teologii i misjom, w tym artykułów oraz prac dotyczących rozwoju kościoła w Tajlandii. Wśród jego kluczowych dzieł znajduje się publikacja A Starting Point for Thai Theology (Taylor, 1983), w której analizuje sposoby budowania teologii zakorzenionej w tajskim kontekście kulturowym. Autor zwraca uwagę na potrzebę odejścia od zachodnich wzorców i tworzenia lokalnych interpretacji chrześcijaństwa, które uwzględniają wartości oraz tajskie tradycje.

W badaniach Taylor porusza kwestie historycznych przeszkód, które spowalniały rozwój chrześcijaństwa w Tajlandii, a także proponuje praktyczne rozwiązania w zakresie przyspieszenia rozszerzania się lokalnych wspólnot. Jego praca przyczyniła się do lepszego zrozumienia, jak chrześcijaństwo może harmonijnie współistnieć z buddyjską większością w kraju.

Taylor pracuje również jako wykładowca i mentor w seminariach teologicznych, angażując się w rozwój nowych pokoleń liderów kościelnych w Tajlandii. Jego badania i publikacje pozostają ważnym wkładem w rozwój teologii kontekstualnej, jak również studiów nad misjami chrześcijańskimi w Azji Południowo-Wschodniej.

4.1.7. Charakterystyka teologii tajlandzkiej

Teologia tajlandzka jest wyjątkowym przykładem adaptacji chrześcijaństwa do kontekstu kulturowego zdominowanego przez buddyzm therawada. Jej rozwój przebiegał w warunkach głęboko zakorzenionej tradycji buddyjskiej, co wymagało nieustannego dostosowywania chrześcijańskich nauk do lokalnych realiów. Już na wczesnym etapie misje – np. działania Towarzystwa Misji Zagranicznych z Paryża czy XIX-wiecznych protestantów w północnej Tajlandii – wpłynęły nie tylko na duchowość, ale także na edukację i modernizację społeczeństwa.

To, co wyróżnia teologię tajlandzką, to jej zdolność do harmonijnego dialogu z buddyjskim środowiskiem kulturowym. Wartości takie jak współczucie, harmonia i spokój są twórczo włączane do interpretacji chrześcijańskiego przesłania. Kluczowym wyzwaniem pozostaje tłumaczenie pojęć teologicznych (takich jak „łaska” czy „zbawienie”) na język i filozofię buddyjską, co wymaga głębokiego zrozumienia obu tradycji. Teologia tajlandzka podejmuje to zadanie, tworząc model chrześcijaństwa, który jest zrozumiały i akceptowalny w lokalnym kontekście.

Wielu wybitnych teologów, do których należą Steve Taylor, Saad Chaiwan, Praphan Chantraboon i Philip Hughes, wnosi istotny wkład w rozwój tej dziedziny. Ich prace koncentrują się na kontekstualizacji chrześcijaństwa w Tajlandii, zachowując równowagę między uniwersalnym przesłaniem Ewangelii a szacunkiem dla lokalnej kultury. Działania misjonarzy, takich jak Dan Beach Bradley, pokazują, że teologia tajlandzka nie ogranicza się do teorii, lecz staje się narzędziem transformacji społecznej poprzez edukację, pomoc medyczną oraz rozwój wspólnot.

Do podstawowych tematów teologii tajlandzkiej należy takie zagadnienie jak kontekstualizacja chrześcijaństwa w buddyjskim środowisku kulturowym, polegająca na włączaniu lokalnych wartości do chrześcijańskiego przesłania. Istotnym aspektem jest także dialog międzyreligijny, oparty na poszukiwaniu wspólnych wartości i wzajemnym zrozumieniu, przy jednoczesnym poszanowaniu różnic doktrynalnych. Teologia tajlandzka odznacza się także praktycznym podejściem, przejawiającym się w zaangażowaniu w edukację, ochronę zdrowia i pomoc społeczną, co pokazuje, jak chrześcijaństwo może działać na rzecz dobra wspólnego. Wreszcie charakterystyczną cechą teologii tajlandzkiej jest zdolność do zachowania równowagi między uniwersalnym przesłaniem chrześcijaństwa a lokalnymi tradycjami i wartościami.

Teologia tajlandzka jako teologia budująca mosty nie próbuje narzucać obcych wzorców, lecz poszukuje harmonii między chrześcijaństwem a lokalną tradycją. Jest przykładem tego, jak uniwersalne przesłanie chrześcijaństwa może wzbogacać różnorodne kultury, stając się siłą dobra w społeczeństwie wieloreligijnym. Dzięki temu dialogowi i adaptacji stanowi żywe świadectwo potencjału współistnienia i twórczej współpracy między różnymi tradycjami religijnymi.

5. Zakończenie

5.1. Szanse i perspektywy

Teologia tajlandzka jako unikalna przestrzeń dialogu między chrześcijaństwem a kulturą buddyjską stoi przed licznymi szansami i perspektywami rozwoju. Jednym z największych potencjałów teologii w Tajlandii jest jej zdolność do przyczyniania się do budowania mostów między religiami w wielowyznaniowym społeczeństwie. Buddyzm therawada, który kształtuje duchową tożsamość większości Tajów, promuje wartości współczucia, harmonii i spokoju – elementów, które mogą być doskonale zintegrowane z chrześcijańskim nauczaniem o miłości bliźniego i służbie innym. Te wspólne wartości mogą stać się punktem wyjścia do głębszego zrozumienia, jak również współpracy między religiami.

Kontekstualizacja chrześcijaństwa w Tajlandii otwiera drogę do tworzenia teologii zakorzenionej w lokalnej kulturze, która odpowiada na specyficzne potrzeby społeczeństwa. Proces ten sprzyja budowaniu wspólnoty chrześcijańskiej, która nie tylko głosi swoje przesłanie, ale także aktywnie uczestniczy w życiu społecznym. Perspektywy rozwoju teologii tajlandzkiej wynikają również z globalnych trendów w teologii kontekstualnej, uznającej, że różnorodność kulturowa może wzbogacić uniwersalne przesłanie chrześcijaństwa.

Chrześcijaństwo w Tajlandii, choć jest religią mniejszościową, ma również możliwość dalszego rozwoju dzięki współczesnym narzędziom komunikacji i edukacji. Platformy cyfrowe, szkoły prowadzone przez Kościół katolicki, a także lokalne inicjatywy ewangelizacyjne mogą przyczynić się do budowania silniejszych wspólnot i promowania teologii zakorzenionej w tajskim doświadczeniu duchowym.

5.2. Trudności i ograniczenia

Jednak teologia tajlandzka nie jest pozbawiona wyzwań. Jednym z największych ograniczeń pozostaje dominacja buddyzmu therawada, głęboko zakorzenionego w kulturze, tradycji i tożsamości narodowej Tajów. Chrześcijaństwo, postrzegane przez wielu jako religia zachodnia, często napotyka na barierę kulturową, która utrudnia jego pełną akceptację. Dla części Tajów przejście na chrześcijaństwo może wiązać się z utratą przynależności do tradycyjnej wspólnoty i rodziny, co dodatkowo ogranicza możliwości ewangelizacji.

Kolejnym wyzwaniem jest tłumaczenie kluczowych pojęć teologicznych na język zrozumiały w buddyjskim kontekście filozoficznym. Terminy takie jak „zbawienie” czy „łaska” nie mają bezpośrednich odpowiedników w buddyzmie, co wymaga od teologów głębokiej wrażliwości i kreatywności. Proces ten, choć pełen możliwości, może prowadzić do napięć i trudności w przekazie chrześcijańskiego przesłania.

Wielojęzyczność i różnorodność kulturowa Tajlandii stanowią kolejne ograniczenie. Choć język tajski jest językiem oficjalnym, w wielu regionach kraju, zwłaszcza na północy i południu, mniejszości etniczne posługują się własnymi językami oraz mają odrębne tradycje kulturowe. Utrudnia to dotarcie z przesłaniem chrześcijańskim do tych społeczności, a także wymaga dodatkowych nakładów na tłumaczenie i edukację.

Kościół katolicki w Tajlandii musi również zmagać się z ograniczeniami zasobów zarówno ludzkich, jak i finansowych. Liczba duchownych i teologów, którzy specjalizują się w pracy misyjnej w buddyjskim kontekście, jest ograniczona, co spowalnia proces rozwoju teologii kontekstualnej. Dodatkowo lokalne wspólnoty chrześcijańskie często są rozproszone, co utrudnia ich skuteczne wspieranie.

5.3. Podsumowanie

Podsumowując – teologia tajlandzka stoi na rozdrożu między ogromnym potencjałem rozwoju a licznymi wyzwaniami. Szanse, jakie daje jej unikalne położenie kulturowe i religijne, są nieocenione, jednak ich pełne wykorzystanie wymaga zaangażowania, dialogu i innowacyjnego podejścia do pracy misyjnej oraz teologicznej. Przyszłość tej teologii zależy od umiejętności budowania harmonii między tradycjami chrześcijańskimi a buddyjskimi, a także od zdolności do przekraczania barier kulturowych i społecznych. Teologia tajlandzka, choć niewielka w skali globalnej, ma potencjał stać się inspirującym przykładem tego, jak wiara chrześcijańska może rozwijać się w różnorodnym i wymagającym środowisku kulturowym.

Przypisy

¹ Dariusz Klejnowski-Różycki (chiń. 柯達理) – prezbiter diecezji gliwickiej, sinolog, pianista, ikonograf, profesor Uniwersytetu Opolskiego, doktor habilitowany nauk teologicznych w zakresie dogmatyki i ekumenizmu, rektor Śląskiej Szkoły Ikonograficznej, dyrektor Instytutu Badań nad Teologią i Duchowością Dalekiego Wschodu, kierownik Studiów Doktoranckich Nauk Teologicznych Wydziału Teologii Uniwersytetu Opolskiego, współzałożyciel Stowarzyszenia Sinicum im. Michała Boyma SJ, kurator międzynarodowego think-tanku Catechetical Definitions, członek Towarzystwa Teologów Dogmatyków, cenzor kościelny diecezji gliwickiej; studiował w Lublinie, Krakowie, Paryżu, Londynie, Pekinie i Tajpej; jego zainteresowania badawcze i publikacje dotyczą głównie teologii dogmatycznej (chrystologii), teologii ikony, teologii sztuki, teologii chińskiej i azjatyckiej.

Bartłomiej Cudziło (taj. บาร ์โธโลม วิ ซดุ ซ โิ ล) – prezbiter archidiecezji katowickiej, związany z Uniwersytetem Śląskim, mgr lic. teologii w zakresie biblistyki i ekumenizmu; wielokrotny stypendysta rektora Uniwersytetu Śląskiego dla najlepszego studenta; 2014 odbył staż w Zambii; kanclerz Instytutu Badań nad Teologią i Duchowością Dalekiego Wschodu, członek Stowarzyszenia Sinicum im. Michała Boyma SJ; w badaniach koncentruje się na Kościołach Wolnych Chrześcijan, ruchu pentakostalnym, a także na teologii i kulturze azjatyckiej, zwłaszcza związanej z Kościołami Tajlandii; doświadczony podróżnik i przewodnik, specjalizujący się w krajach Azji Południowo-Wschodniej (ze szczególną znajomością Tajlandii).

Piotr Sękowski (arab. يكسفوكيس رتويب ) – prezbiter diecezji gliwickiej, doktor nauk teologicznych z zakresu teologii dogmatycznej, religiologii i dialogu międzyreligijnego, arabista, islamolog, massignonolog; post-doktorant w Pontificio Istituto di Studi Arabi e d’Islamistica w Rzymie, przewodniczący Komisji Rewizyjnej Instytutu Badań nad Teologią i Duchowością Dalekiego Wschodu (sekcja arabska), dziekan Wydziału Mozaiki «Życiodajnego Drzewa Krzyża Świętego» Śląskiej Szkoły Ikonograficznej, prokurator Wydawnictwa SEKO, kurator międzynarodowego think-tanku Catechetical Definitions, dyrektor Polskiej Sekcji Badaliya, były odpowiedzialny krajowy Gioventù Studentesca Ruchu Comunione e Liberazione w Polsce, członek Stowarzyszenia Sinicum im. Michała Boyma SJ, członek Towarzystwa Teologów Dogmatyków, członek Stowarzyszenia „Przyjaciół Deir Mar Musa” ( يشبحلا ىسوم رام ريد ليلخَ , Ḫalīl Dayr Mār Mūsā al-Ḥabašī); studiował w Mediolanie, Rabacie, Kairze, Paryżu i Lyonie; jego badania naukowe i publikacje dotyczą dialogu chrześcijańsko-muzułmańskiego, chrześcijaństwa arabskiego oraz teologii islamskiej.

Bibliografia

Apostolic Journey Of His Holiness Pope Francis to Thailand and Japan (19-26 November 2019), 2019 [on-line], https://www.vatican.va/content/francesco/en/travels/2019/outside/documents/papa-francesco-thailandia-giappone-2019.html [dostęp: 19.11.2024].

Bł. Filip Siphong Onphitak – patron Tajlandii, 2014 [on-line], http://www.swzygmunt.knc.pl/SAINTs/HTMs/1216olFILIPSPHONGONPHITAKmartyr01.htm [dostęp: 19.11.2024].

Boonyakiat S., 2020, A Christian Theology of Suffering in the Context of Theravada Buddhism in Thailand, Langham Creative Projects, Carlisle.

Catholic Church in Thailand, 2024 [on-line], https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Catholic_Church_in_Thailand&oldid=1253087421 [dostęp: 18.11.2024].

Chaiwan S., 1976, A Comparative Historical Study of Roman Catholic and Protestant Missions in Thailand, Suriyaban Publishing House, Chiang Mai.

Chaiwan S., 1984a, A Study of Christian Mission in Thailand, East Asia Journal of Theology, t. 2, nr 1, s. 62-74.

Chaiwan S., 1984b, The Christian Church in Thai Society, East Asian Journal of Theology, t. 2, nr 1, s. 63-74.

Chantraboon P., 1965, St. Paul’s Teaching on Salvation in the Epistle to the Romans, Thailand Theological Seminary, Chiang Mai.

Christianity in Thailand, 2024 [on-line], https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Christianity_in_Thailand&oldid=1254804789 [dostęp: 18.11.2024].

David M.C., 2024, Catholic Church in Thailand. Catholic-Hierarchy [on-line], https://www.catholic-hierarchy.org/country/th.html [dostęp: 12.12.2024].

Francis Xavier Kriengsak Cardinal Kovithavanij. Catholic-Hierarchy. The Hierarchy of the Catholic Church. Current and Historical Information about Its Bishops and Dioceses, 2024 [on-line], https://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bkrko.html [dostęp: 19.11.2024].

Gawlikowski K., 2022, Cywilizacja Azji Południowo-Wschodniej, w: Borzymińska Z. (red.), Chińskie metamorfozy: cywilizacja konfucjańska a cywilizacja zachodnia, Zona Zero, Warszawa, s. 744-753.

Giovanni Paolo II, 2024, 22 ottobre 1989, Giornata Missionaria Mondiale e proclamazione di nuovi beati nella Basilica Vaticana, Giovanni Paolo II, [on-line],  https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/it/homilies/1989/documents/hf_jp-ii_hom_19891022_giornata-missionaria.html [dostęp: 19.11.2024].

Hughes P.J., 1982, Thai Culture, Values and Religion: A Bibliography of English Language Materials, Payap University, Chiang Mai.

Hughes P.J., 1984a, Values of Thai Buddhists and Thai Christians, Journal of the Siam Society, t. 72, nr 1, s. 212-227.

Hughes P.J., 1984b, The assimilation of Christianity in the Thai culture, Religion, t. 14, nr 4, s. 313-336.

Hughes P.J., 1985, Christianity and Buddhism in Thailand, Journal of the Siam Society, t. 73, nr 1-2, s. 23-41.

Hughes P.J., 1989, Proclamation and Response: A Study of the History of the Christian Faith in Northern Thailand, Chiang Mai.

Ioannes Paulus II, 2024, Laudate Deum – Littera apostolica, Ioannes Paulus II [on-line], https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/la/apost_letters/1989/documents/hf_jp-ii_apl_19891022_laudate-deum.html [dostęp: 19.11.2024].

John Paul II, 2024, Apostolic Journey to Korea, Papua New Guinea, Solomon Islands and Thailand (May 2-11, 1984), John Paul II [on-line], https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/en/travels/1984/travels/documents/trav_oriente.html [dostęp: 19.11.2024].

Johnson D.A., 2010, Asian Jesus in China, New Sinai Press, New York.

Johnson T.M., Grim B.J. i Bellofatto G.A., 2013, The World’s Religions in Figures: An Introduction to International Religious Demography, John Wiley & Sons, Ltd., Chichester.

Klejnowski-Różycki D. (柯逹理) (red.), 2008, 中国的基督论。Chrystologia chińska. Teologia i Kościół w kontekście chińskim [Chinese Christology. Theology and the Church in the Chinese Context], Ekumenizm i Integracja, nr 17, Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, Opole.

Klejnowski-Różycki D., 2011, Seiichi Yagiego japońska „chrystologia buddyjska” [Seiichi Yagi’s Japanese “Buddhist C hristology”], Studia Oecumenica, nr 11, s. 383-394.

Klejnowski-Różycki D., 2012a, Minjung jako charakterystyczny rys duchowości koreańskiej [Minjung as a characteristic feature of Korean spirituality], w: Porada R. (red.), Ekumenizm duchowy – duchowość pojednania, Ekumenizm i Integracja, nr 28, Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 255-270.

Klejnowski-Różycki D. (柯逹理), 2012b, 中国的神学。Teologia chińska. Uwarunkowania kulturowe pojęć trynitarnych [Chinese theology. Cultural determinants of the Trinity concepts], Ekumenizm i Integracja, nr 27, Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, Opole.

Klejnowski-Różycki D., 2023, Chrystologia na Filipinach [Christology in the Philippines], Studia Oecumenica, t. 23, s. 283-296.

Kluj W. i Struzik Z. (red.), 2018, Jan Paweł II w Tajlandii, Rozprawy i Monografie, Instytut Papieża Jana Pawła II, [on-line], https://ipjp2.pl/pliki/2018-ipjp2-jan-pawel-ii-w-tajlandii-ks-zdzislaw-struzikpodroz-ojca-swietego-jp2-do-tajlandii.pdf [dostęp: 19.11.2024].

Kryszczyński T., 2021, Wgląd. Buddyzm, Tajlandia, ludzie, wyd. III, Wydawnictwo Sensus, Gliwice.

Phan P.C. (red.), 2011, Christianities in Asia, Wiley-Blackwell, Malden – Oxford.

Religion in Thailand, 2024 [on-line], https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Religion_in_Thailand&oldid=1253749750 [dostęp:18.11.2024].

Sadowski M. (rec.), 2017, Piotr Sękowski, Chrystologia arabska. Pierwsze syntezy wyznań pochalcedońskich, Wydawnictwo SEKO, Gliwice, 178 s., Teologia i Człowiek, t. 37, nr 1, s. 231.

Sękowski P., 2024, Chrześcijańska teologia islamu Louisa Massignona, Arabica,SEKO, Gliwice – Rzym.

Tambiah S.J., 1976, World Conqueror and World Renouncer: A Study of Buddhism and Polity in Thailand Against a Historical Background, Cambridge Univ. Press, Cambridge.

Tambiah S.J., 1980, Buddhism and the Spirit Cults in North-East Thailand, Cambridge Univ. Press, Cambridge – Londyn – Nowy Jork – Melbourne.

Taylor S., 1983, A Starting Point for Thai Theology, [on-line], https://www.thaimissions.info/gsdl/collect/thaimiss/index/assoc/HASHa558.dir/doc.pdf [dostęp: 19.11.2024].

โรมนั คาทอลกิ ในประเทศไทย, 2024 [on-line], https://th.wikipedia.org/w/index.php?title=โรมนัคาทอลกิในประเทศไทย&oldid=11460546 [dostęp:18.11.2024].

ศาสนาคร สิ ต์ในประเทศไทย, 2024 [on-line], https://th.wikipedia.org/wiki/ศาสนาครสิต์ในประเทศไทย [dostęp: 18.11.2024].