W dialogu chrześcijańsko-buddyjskim można wyróżnić wiele płaszczyzn: według klasycznego podziału mówi się o dialogu życia, doktrynalnym, religijnego doświadczenia, intermonastycznym czy dialogu dzieł.
Dialog w sztuce to zapewne drobny element szerokiego spektrum kontaktów wyznawców Chrystusa i dharmy. Obserwując jednak wnikliwie przestrzeń artystycznego wyrazu w obu tradycjach – można w pewien sposób przybliżyć głębię ich rzeczywistości duchowej.

W dialogu duchowości tych dwóch religii szczególne miejsce zajmują wartości agape i karuna. Bezinteresowna miłość chrześcijańska zdaje się znajdować swoje dalekowschodnie odniesienie w karuna – jednej z czterech lankijskich cnót Brahmaviharas. Należą do nich: metta – serdeczność, mudita – życzliwość, upekkha – sprawiedliwość oraz karuna – współczująca dobroć. W tym rozważaniu zostanie podjęta próba omówienia roli karuna na przykładach bóstw panteonu buddyjskiego. 

Kannon

Postacią specyficzną dla buddyjskiego postrzegania rzeczywistości jest bodhisattwa, czyli tzw. „oświecona istota”. Oznacza osobę, która podążając drogą oświecenia zrezygnowała z jego najwyższego stopnia, równoznacznego z największym szczęściem nirwany, w celu przekazania poznanej ścieżki innym.

Ta, uważana za ideał, postawa wynika z pragnienia, aby wszyscy mogli brać udział w zbawieniu. Przykładem bodhisattwy, których może występować w buddyzmie wiele i jakie wskazują na stan uświęcenia, jest Bodhisattwa Miłosierdzia – w Chinach nazywana Kuan-yin, w Japonii Kannon. Jej najczęstsze wyobrażenia ukazują ją jako kobietę w białej szacie, siedzącą nad brzegiem rzeki, pod wierzbą lub na kwiecie lotosu.

Od czasów pierwszego zetknięcia chrześcijaństwa z Japonią w XVI wieku – wizyt Franciszka Xawerego na dworach tamtejszych książąt – Kuan-yin identyfikowano z Matką Bożą z Dzieciątkiem – co zapoczątkowało jej wizerunki w sztuce Dalekiego Wschodu.

Kannon (Korea)

Kuan-Yin (Chiny)

Matka Boska (Japonia)

Inny częsty temat artystyczny to postać Buddy Majtreji, w Japonii czczonego pod imieniem Miroku. Określany także mianem Buddy Przyszłego Czasu ma nadejść na przełomie er i wprowadzić wszystkie istoty posiadające duszę w kolejny etap czasów. Zamyślenie Buddy pozostającego w wewnętrznej harmonii i chęć obdarowania tym mistycznym pokojem całej ludzkości wyjątkowo koresponduje z postacią Jezusa Frasobliwego – niosącego zbawienie i pochylającego się nad kondycją człowieka.

Ideały buddyjskie zostały uwiecznione także na malowidłach. Na obrazie zdobiącym relikwiarz z Horyuji przedstawiono epizod z poprzednich wcieleń Przebudzonego – Gautamy. Połączono tu kompozycyjnie trzy kolejne wydarzenia: po lewej stronie, na szczycie urwiska, rysuje się sylwetka księcia Mahasattwy (czyli „wielkiej istoty”), scena centralna przekazuje, jak przejęty litością rzuca się ze skały, aby stać się pokarmem dla ginącego z głodu stadka tygrysów. Spełnienie tej ofiary ciała widać u podstaw pejzażu.

Miroku (Kyoto)

Ofiara Mahasattwy (Kyoto)

Budda Amida

W japońskim nurcie buddyjskim amidyzmu podkreślono wartość zaufania i modlitwy. Pokorna inwokacja do imienia Buddy Amitabhy: „namu Amida butsu” miała decydować o przyjęciu w godzinę śmierci do Raju Czystej Ziemi. Każdy człowiek mógł dostąpić zbawienia dzięki obietnicy Amidy, jego bezgranicznemu miłosierdziu czuwającemu nad światem i udzielającemu pomocy.

Na gruncie tych wierzeń ukształtował się charakterystyczny dla Japonii typ ikonograficzny raigo – obrazujący moment zstąpienia Amitabhy na ziemię, aby wraz z bodhisattwami powitać zmarłego i zabrać go w pąku lotosu do raju. Przedstawienia te wieszano nad łożem umierających. Konający, trzymając w dłoniach barwne sznurki przywiązane do obrazów, wierzyli, że utrzymują kontakt z Buddą.

Budda Amida (Japonia)

Amida przechodzący przez góry (Japonia)

Enso

Znane jest również malowidło z Kyoto – „Amida przechodzący przez góry”. Zza wzgórz na horyzoncie wyłania się popiersie Amitabhy unoszącego ręce ku górze w geście wyzwolenia.

Krajobraz pogrążony jest w półmroku przedświtu. Alegorianauki buddyzmu wskazuje na nieskończone miłosierdzie Amidy, spływające na ziemię tonącą w ciemnościach win i niewiedzy. W ten sposób niebo zbliżało się do ziemi. Ciepło i blask światła oznaczało przyjście pana raju osobiście do każdego, najbardziej uwikłanego człowieka. Te pełne współczucia obrazy przywodziły na myśl zawierzenie Bożemu Miłosierdziu i przywiązanie do przekazu chrześcijańskiego wizerunku „Jezu, ufam Tobie”.

Dla malarstwa w duchu zen charakterystyczne pozostaje tak zwane enso – okrąg malowany jednym ruchem pędzla. Zawiera kwintesencję nauk zen. Koło, manifestacja doskonałości, zniesienie wszelkich przeciwieństw wskazuje na absolutną jedność i buddyjską prawdziwą pustkę. Przekazuje rzeczywistą istotę wszystkich rzeczy, naturę Buddy, esencję wszechświata.

Ten symbol absolutu mówi też o całości, pełni i nieskończoności. To znak dynamizmu, aktywności i otwarcia na pełnię życia. Dla chrześcijanina jako nieuniknione jawią się paralele z życiem Trójcy Świętej i samoudzielaniem się Miłości.

Motyw enso znalazł interesujące zastosowanie w ikebanie chrześcijańskiej. Enso zostaje oparte na zarysie krzyża, z którego tryska życie w postaci kwitnących czerwienią kwiatów.

Sumi-e

Monochromatyczne malarstwo tuszowe sumi-e także wyrosłe na gruncie zen, a za cel obierało sobie skomponowanie krajobrazu filozoficznego. Prostymi środkami oddawało „ukrytą duszę natury”, symbol jedności świata, człowieka. Pejzaże pełne roztapiającej się w otoczeniu mgły stanowiły oddźwięk elementu pustki, buddyjskiej pozytywnej nicości. W myśl tej sugestii „prawdziwe piękno zobaczy ten, kto umie niedokończone dokończyć w duchu”.

Duszę chrześcijańską ta refleksja kierowała ku uniżeniu Boga, „ukryciu, by świat było widać”, a pośrednio ku kenozien Chrystusa. Podobną myśl można znaleźć w słowach „Tryptyku Rzymskiego”: „Przedwieczne Słowo. Jakie przedziwne jest Twoje milczenie we wszystkim, czym zewsząd przemawia Stworzony świat” czy we fragmencie poezji księdza Jana Twardowskiego:

„[…] w jarzębinach wisisz
dzwońce cię podziobały
właśnie dlatego kocham, że jesteś wielki mały”.

Sumi-e (Japonia)