Autor: Paweł Szuppe

Tekst pochodzi z artykułu Pawła Szuppe pt."Kulturowo-religijny wymiar kwiatu lotosu", NURT SVD nr 1(2019) s. 107-116.
Adjustacje i formatowanie tekstu zostały dostosowane do internetowej wersji tego artykułu.
Oryginalny tekst artykułu: www.nurtsvd.pl

 

W wielu kulturach i religiach świata istotne miejsce zajmują rośliny. Mają one często znaczenie sakralne. Szczególna rola przypada tu kwiatom. Stają się one niejednokrotnie obiektami kultu, symbolami kreacji, przemijalności, a także cnót¹.

Kwiaty mają bogatą symbolikę. Pod postacią umownego znaku o zwięzłej – lecz wymownej – treści pojęciowej ukazują nie tylko rzeczywistość ziemską, lecz również nadprzyrodzoną, będącą fundamentem każdej religii. W swoim graficznym wyobrażeniu przedstawiają świat doczesny i transcendentny. Wywołują u odbiorcy określone myśli oraz postawy².

Fot. leegenhyung (www.pixabay.com)Wśród kwiatów na szczególną uwagę zasługuje lotos (lotus)³. Niniejsze rozważania ograniczone będą do przedstawienia tego kwiatu w aspekcie kulturowo-religijnym. Uwaga skoncentrowana zostanie na kulturach i religijności starożytnego Egiptu, Indii, Dalekiego Wschodu (Chiny, Tybet) oraz Europy.

Kwiat lotosu w starożytnym Egipcie

Lotos, zwany lilią wodną, posiada duże, koliste, ciemnozielone liście, na których tle rozwijają się wspaniałe kwiaty o kielichach zwróconych ku słońcu. Jego naturalnym środowiskiem są spokojne, niezbyt głębokie wody⁴.

W starożytnym Egipcie spotykamy białe i jasnoniebieskie kwiaty lotosu oraz czerwone indyjskie lilie wodne o lejkowatych liściach. Wznoszą się one ponad zwierciadłem wody, zaś inne spoczywają na nim. Wszystkie rośliny mają woreczkowate łodygi, wyrastające z kłącza położonego poprzecznie w wodzie. Ich owoce przypominają makówki i dojrzewają tylko pod wodą⁵.

Lotos stanowi roślinę solarną. Jej związek ze światłem słonecznym jest jedyny w swoim rodzaju. Kwiaty nie tylko zamykają się wieczorem, ale także chowają pod wodą. Z nastaniem świtu powoli przenikają taflę wody, by o wschodzie słońca ostatecznie wynurzyć się i otworzyć na jego światło – najpełniej w południe⁶.

Kwiaty lotosu są ważnym motywem sztuki egipskiej oraz obrzędowości pogrzebowej. Sakralny wymiar ma tu czerwona indyjska lilia wodna, zwana lotosem egipskim. Kwiat staje się częstym motywem ornamentacyjnym, zdobiącym głowice kolumn świątynnych. Starożytni Egipcjanie uznają tę roślinę za świętą. Wynikało to z przeświadczenia, że Nil – nawadniający całą ziemię i zapewniający obfitość plonów – jest boski, a zatem wszystko, co od niego pochodzi, ma również taki wymiar. Stąd lotos, najpiękniejszy owoc Nilu, reprezentuje boskość⁷.

Lotos ucieleśnia bóstwo, stając się symbolem Ozyrysa i Izydy. Wyjaśnia to jego znaczący wpływ na kulturę, religię oraz sztukę starożytnego Egiptu⁸. Z symboliką, posiadającą związek z Nilem, świętą rzeką, łączy się kosmogonia staroegipska, która w kwiecie lotosu dostrzega początek wszelkiego stworzenia, podstawową zasadę istnienia. Jest on znakiem boskiej siły, która wynurza się z praoceanu oraz prowadzi do powstania i rozwoju świata⁹. Ponadto według mitologii staroegipskiej lotos stanowi miejsce narodzin cudownego dziecka, słonecznego młodzieńca, otwierającego oczy i dającego światło, aby wyprowadzić świat z ciemności¹⁰.

Ciekawie wyglądał w starożytnym Egipcie zapis kwiatu lotosu. Jego ideogram ma wartość fonetyczną ssn. Symbolizuje on piękno i wdzięk. Dlatego występuje na większości malowideł ściennych w postaci filarów oplecionych lotosowymi pękami lub graficznego obramowania. Staroegipska Księga umarłych uznaje lotos za symbol boga Słońca Re. Roślina ta stanowi pomost między boskim światłem a strefą mroku. Z tego powodu jest znakiem nadziei i ponownych narodzin. Na licznych grobowcach staroegipskich spotykamy niebieskie lotosy o delikatnym, słodkim zapachu, którym rozkoszują się zmarli. Kwiat ten staje się atrybutem boga Nefertuma¹¹. Sztuka starożytnego Egiptu przedstawia go jako dziecko na lotosie lub mężczyznę, którego głowę zdobi korona w kształcie tego kwiatu¹².

W graficznym przedstawieniu lotosu widzimy często łodygę rośliny z bulwą korzeniową i liściem. Temu wyobrażeniu odpowiada zgłoska hz. Znak wyraża liczbę 10 000. Występuje zwykle w inskrypcjach nagrobkowych zgodnie ze staroegipskim przekonaniem, że zmarli radują się po śmierci tysiącami różnych rzeczy¹³.

Starożytni Egipcjanie zapisują lotos w kształcie hieroglifu, będącego synonimem ofiary. Przedstawia on kwiat o długiej łodydze. Zapis wyraża się głoską wdn. Łączy się on z noszeniem przez kobiety darów ofiarnych i często trzymających w dłoniach lotosy z przerośniętymi łodygami (wyznacznik piękna kwiatów)¹⁴.

Dla starożytnych Egipcjan lotos ma fundamentalne znaczenie. Jawi się jako obraz wszechświata, symbol stworzenia, narodzenia, odrodzenia, słońca, ucieleśnienie bóstwa, powszechny motyw zdobniczy.

Kwiat lotosu w Indiach

W Indiach lotos należy do najważniejszych symboli duchowości i sztuki. Pochodząca z czasów przedaryjskich bogini wody oraz płodności Padma zostaje w okresie aryjskim małżonką boga Wisznu¹⁵. Otrzymuje imię Lakszmi, a jej atrybutem staje się odtąd kwiat lotosu. Według mitologii indyjskiej roślina ta wyrasta z pępka Wisznu, śpiącego na powierzchni wody, dając początek stwórcy świata – Brahmie¹⁶.

Chociaż lotos rośnie na błotnistych wodach, zachowuje jednak swoje nieskalane piękno. Dlatego reprezentuje czystość ducha, porzucającego brudną materię. Stanowi ucieleśnienie bóstwa, nietkniętego i nieskażonego sprawami doczesnej rzeczywistości. Zamknięty kwiat – o kształcie jajka – przedstawia kiełkujące stworzenie, które wynurza się z mętnej wody i w świetle słońca rozwija swe możliwości¹⁷.

Lotos ma bogatą symbolikę. Uwzględnia ona kolor kwiatu, liczbę płatków, poziom rozkwitu (pąk, kwiat zamknięty, rozchylony, otwarty). W indyjskiej jodze gałązka lotosu wyraża duchową oś świata, na której mają rosnąć kwiaty coraz bardziej rozwinięte i wielopłatkowe. W najwyższej fazie duchowego wzrostu korona lotosu staje się boska, nabiera wyjątkowego blasku oraz ma 1000 płatków¹⁸.

Na określenie lotosu stosuje się wiele nazw. Wszystko zależy od przypisanego mu koloru i symboliki. Kamala to lotos czerwony, symbolizujący prawdziwą naturę serca, miłości, współczucia dla stworzeń. Jeśli występuje w kolorze purpury, wówczas oznacza mistyczny kwiat¹⁹. Padma jest lotosem różowym, symbolem absolutnej czystości, najwyższego bóstwa, wrodzonej mądrości²⁰. Pundarika posiada osiem płatków, barwę nieskalanej bieli, wyrażającej doskonałość umysłu i ducha²¹. Utpala ma kolor niebieski, reprezentujący zwycięstwo sfery duchowej nad zmysłową, a także inteligencję, mądrość²². W indyjskiej ikonografii przedstawia się wszystkie bóstwa hinduistyczne z przyporządkowanymi im kwiatami o określonej barwie i liczbie płatków²³.

Kwiat lotosu występuje również w buddyzmie. Łączy się z rozwojem mahajany (wielki wóz), gdy historyczny Budda zostaje niebiańską istotą, która – powodowana miłosierdziem – zstępuje na ziemię z nieba Tuszita, by przekazać naukę (dharma) ludzkości, pogrążonej w oceanie cierpienia i niewiedzy²⁴. Kwiat lotosu symbolizuje tu oczyszczenie splamień umysłu, mowy, ciała. Tekst Lalitawistary („Rozciągnięcie boskiej gry”) mówi o duchu najwyższego z ludzi, który jest nieskazitelny jak świeży lotos w błotnistej wodzie. Serce człowieka przypomina zamknięty kwiat. Kiedy nauka Buddy przenika jego wnętrze, wówczas lotos rozkwita²⁵.

Lotos w kolorze bieli reprezentuje oświecenie, przebudzenie, zrozumienie, stan duchowej doskonałości. Ma osiem płatków, nawiązujących do ośmiostopniowej ścieżki, prowadzącej do wyzwolenia²⁶.

Czerwony kwiat lotosu staje się wyrazem pierwotnej natury serca, przenikniętego miłosierdziem i współczuciem wobec cierpiących istot. Niebieski symbolizuje natomiast wiedzę, mądrość. Różowy stanowi atrybut Buddy²⁷. W kilku szkołach buddyjskich występuje także purpurowy lotos. Spotykamy go zwykle na obrazach. Może być przedstawiany jako kwiat w pełnym rozkwicie lub pąku. Niekiedy pojawia się na tacy, będąc przedmiotem kultu²⁸.

W buddyzmie spotykamy dwie formy kwiatu lotosu. Pierwsza, trójłodygowa, stanowi symbol trzech „prawości”, czyli braku gniewu, głupoty i namiętności. Druga, pięciołodygowa, przedstawia pięć mądrości: przenikającą, zwierciadlaną, wielości, zrównującą, spełniającą²⁹.

Lotos towarzyszy buddyjskim modlitwom. Po ich zakończeniu składa się w ofierze różowe oraz białe kwiaty przed wizerunkiem historycznego Buddy. Owoc, kwiat i łodyga oznaczają odpowiednio przeszłość, teraźniejszość, przyszłość³⁰.

Warto podkreślić, iż lotos to jeden z najczęściej występujących symboli w Indiach. Reprezentuje słońce, stworzenie, czystość, doskonałość, piękno, świętość, miłosierdzie, współczucie, prawdziwą naturę człowieka, oświecenie.

Kwiat lotosu na Dalekim Wschodzie (Chiny, Tybet)

Lotos zajmuje wyjątkowe miejsce w cywilizacjach Dalekiego Wschodu, co można dostrzec na przykładzie Chin i Tybetu. Roślina ta ma szczególne znaczenie dzięki oddziaływaniu buddyzmu. Wyrasta z mętnej (mulistej, brudnej) wody, ale sama pozostaje czysta. Ukazuje prawdziwą naturę rzeczywistości – pustkę zjawisk oraz nieskalaną mądrość³¹.

W Chinach stosuje się dwie nazwy na określenie lotosu: lian i he. Pierwsza z nich ma znaczenia: „łączyć”, „kochać”, „skromność”, „jedno po drugim”, „nieprzerwanie”. Jest często synonimem związku małżeńskiego. Spotykamy tu różne sposoby przedstawiania tego kwiatu. Chłopiec, trzymający lotos i harmonijkę ustną w dłoniach, symbolizuje nieustanny rozwój, awans społeczny. Jeśli towarzyszy mu karp, obok którego pojawia się lotos, występuje tu motyw dostatniego życia. Kwiat z liściem oraz pąkiem wyraża „pełne zjednoczenie”. Sroka, siedząca na owocu lotosu i wydziobująca nasiona, zapowiada pomyślność podczas zdawania egzaminów³².

Drugi termin, odnoszący się do lotosu, oznacza „jedność”. Dlatego dwa lotosy lub liść i kwiat wyrastające z jednej łodygi należy rozumieć jako wspólne serce, harmonię. Roślina ta reprezentuje miłość, a także płodność, o czym świadczy zestawienie lotosu (dziewczyna) z rybą (chłopak).

Czerwony kwiat oraz łodyga są symbolami kobiecych i męskich narządów płciowych³³. Błękitny kwiat lotosu, spotykany często w Chinach, kojarzy się z czystością, skromnością. Kiedy słowo „lotos” stanowi część męskiego imienia, podkreśla religijną tożsamość mężczyzny, czyli przynależność do buddyzmu. Jeśli występuje w imieniu kobiety, wyraża pragnienie, dotyczące jej czystości i przyzwoitości³⁴.

Chińczycy wierzą, że lotos kwitnie ósmego dnia czwartego miesiąca, tj. w dzień narodzin Siddharthy Gautamy, historycznego założyciela buddyzmu³⁵. Staje się on centrum świata, tronem Buddy, symbolem jego nauki³⁶.

Kwiat lotosu odgrywa też ważną rolę w Tybecie. Wiąże się z wadżrajaną (diamentowy wóz), ezoterycznym buddyzmem opartym na magicznych formułach i zaklęciach (mantry) oraz systemem praktyk, łączących przyjemność zmysłową z duchowością (tantra)³⁷.

Podstawowa mantra tybetańska brzmi: „Klejnot w kwiecie lotosu” (Om mani padme hum)³⁸ . Oznacza to stan oświecenia, przebudzenia, zrozumienia (nirwana), który można osiągnąć w realnym świecie³⁹. Lotos symbolizuje także boską płciowość, jedność mężczyzny i kobiety, wyrażającą się poprzez akt seksualny. Gałązka stanowi aspekt męski, a korona kwiatu – żeński. Oba wymiary są nierozerwalnie złączone, by tworzyć życie. Modelem tantr jest rozwinięty lotos, zawierający graficzny obraz świata (mandala) z umieszczonymi w jego centrum bóstwami⁴⁰.

Kwiat lotosu posiada fundamentalne znaczenie na Dalekim Wschodzie. Stanowi symbol kosmicznej doskonałości, harmonii, przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, jedności tego, co męskie i żeńskie, twórczej siły, medytacji, mądrości, oświecenia.

Kwiat lotosu w Europie

Lotos odnajdujemy również w chrześcijańskiej Europie. Już Biblia podaje wzmianki na jego temat. Występuje jako ornament Świątyni Jerozolimskiej (por. 1 Krl 7,19.22.26; 2 Krn 4,5) oraz dzieło Boże (por. Hi 40,21-22)⁴¹. Widać tu wpływy staroegipskie i azjatyckie. Od czasów średniowiecza roślina ta – reprezentująca czystość, harmonię, równowagę – stanowi środek zaradczy dla mnichów i mniszek na pokusy seksualne⁴².

Chrześcijańska sztuka dostrzega w lotosie obraz raju i zapowiedź przyszłego życia⁴³. Roślina stanowi prawdziwy cud, unoszący się nad wodami, niemający żadnego, zmysłowo uchwytnego kontaktu z ziemią. Kto stoi na tym kwiecie, porzuca ziemską niedoskonałość i nieczystość⁴⁴. Żyjący w wodzie kwiat lotosu nawiązuje do chrztu. Jest wolny od ziemi, otwarty jedynie na światło słońca. Dlatego właśnie staje się symbolem, który zawiera niezmierzoną głębię, przemawia i zachęca do kontemplacji⁴⁵.

Zakończenie

Lotos to roślina o doniosłej wymowie kulturowo-religijnej. Przedstawia wszechświat, stworzenie, narodzenie, odrodzenie, słońce, bóstwo (starożytny Egipt). Reprezentuje czystość, doskonałość, piękno, świętość, miłosierdzie, współczucie, prawdziwą naturę człowieka, oświecenie (Indie). Oznacza kosmiczną harmonię, przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, jedność tego, co męskie i żeńskie, twórczą siłę, medytację, mądrość (Daleki Wschód). Wyobraża też raj oraz ukazuje perspektywę życia wiecznego (Europa).

---

 

1 Kwiaty, [w:] T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia. Encyklopedia PWN, t. 6, Warszawa 2002, s. 169.

2 Symbol, [w:] E. Gigilewicz (red.), Encyklopedia katolicka, t. 18, Lublin 2013, kol. 1288.

3 Publikacje poświęcone temu zagadnieniu to przede wszystkim hasła zawarte w słownikach, encyklopediach, leksykonach: P. Grison, Lotus, [w:] J. Chevalier (red.), Dictionnaire des symboles. Mythes, rêves, coutumes, gestes, formes, figures, couleurs, nombres, Paris 1969, s. 466 n; Lotus, [w:] A. de Vries, Dictionary of Symbols and Imagery, Amsterdam-London 1974, s. 305 n; Lotus, [w:] J.C. Cooper, An Illustrated Encyclopaedia of Traditional Symbols, London 1982, s. 100-102; J.P. Brereton, Lotus, [w:] M. Eliade (red.), The Encyclopedia of Religion, t. 9, New York-London 1987, s. 28-31; Lotos, [w:] Leksykon symboli, Warszawa 1992, s. 87 n; Lotus, [w:] M. Cazenave (red.), Encyclopédie des symboles, Paris 1996, s. 372-374; Lotos, [w:] J. Hall, Leksykon symboli sztuki Wschodu i Zachodu, tłum. B. Baran, J.S. Zaus, Kraków 1997, s. 230-233; Lotos, [w:] E. Trzeciak, P. Trzeciak (red.), Encyklopedia mądrości Wschodu, Warszawa 1997, s. 198 n; A. Nowak, Lotos, [w:] L. Frédéric, Słownik cywilizacji indyjskiej, tłum. C. Galewicz, P. Piekarski, t. 1, Katowice 1998, s. 485; Lotos, [w:] J. Pick, W świecie Biblii. Flora. Niemi świadkowie chwały Boga. Leksykon roślin w Biblii, Pelplin 1998, s. 88 n; Lilia wodna (lotos), [w:] D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, tłum. P. Pachciarek i in., wyd. 2, Warszawa 2001, s. 189-191; Lotos, [w:] J. Tresidder, Symbole i ich znaczenie. Ilustrowany przewodnik zawierający ponad 1000 symboli wraz z objaśnieniem ich tradycyjnego i współczesnego znaczenia, tłum. B. Stokłosa, Warszawa 2001, s. 92; Lotos, [w:] T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia…, dz. cyt., s. 299 n; Lotos, [w:] H. Owusu, Symbole Egiptu, tłum. M. Dziedzic, Katowice 2002, s. 235; Lotos, [w:] H. Biedermann, Leksykon symboli, wyd. 3, tłum. J. Rubinowicz, M. Szubert, Warszawa 2003, s. 197n; Lotos, [w:] B. Szczepanowicz, Atlas roślin biblijnych. Pochodzenie, miejsce w Biblii i symbolika, Kraków 2003, s. 149 n; Lotus, [w:] C.B. Levenson, Symbols of Tibetan Buddhism, New York 2004, s. 124; Lotos, [w:] W. Eberhard, Symbole chińskie. Słownik, tłum. R. Darda-Staab, wyd. 2, Kraków 2007, s. 137 n; Lotos, [w:] A.P. Chenel, A.S. Simarro, Słownik symboli, tłum. M. Boberska, Warszawa 2008, s. 138 n; Lotos, [w:] S. Forty, Znaczenie symboli, tłum. W. Cichocki, Warszawa 2008, s. 31; Lotos, [w:] K. Dennis-Bryan, N. Hodgson, N. Lockley (red.), Znaki i symbole, tłum. Barbara Kocowska, Warszawa 2009, s. 86 n; Lotos, [w:] W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2011, s. 679; Lotos, [w:] W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2017, s. 202-204.

4 Lotos, [w:] J. Pick, W świecie Biblii…, dz. cyt., s. 89; Lilia wodna (lotos), [w:] D. Forstner, Świat symboliki…, dz. cyt., s. 189.

5 Lotos, [w:] J. Pick, W świecie Biblii…, dz. cyt., s. 89; Lilia wodna (lotos), [w:] D. Forstner, Świat symboliki…, dz. cyt., s. 189.

6 Lotos, [w:] J. Pick, W świecie Biblii…, dz. cyt., s. 89; Lilia wodna (lotos), [w:] D. Forstner, Świat symboliki…, dz. cyt., s. 189; zob. Lotos, [w:] J. Hall, Leksykon symboli sztuki…, dz. cyt., s. 231.

7 Lotos, [w:] J. Pick, W świecie Biblii…, dz. cyt., s. 89; Lilia wodna (lotos), [w:] D. Forstner, Świat symboliki…, dz. cyt., s. 190; Lotos, [w:] T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia…, dz. cyt., s. 299.

8 Lotos, [w:] J. Pick, W świecie Biblii…, dz. cyt., s. 89; Lilia wodna (lotos), [w:] D. Forstner, Świat symboliki…, dz. cyt., s. 190.

9 M. Lurker, Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, tłum. R. Wojnakowski, Warszawa 2011, s. 262.

10 Lotos, [w:] J. Pick, W świecie Biblii…, dz. cyt., s. 89; Lilia wodna (lotos), [w:] D. Forstner, Świat symboliki…, dz. cyt., s. 190; M. Lurker, Przesłanie symboli…, dz. cyt., s. 262.

11 Lotos, [w:] H. Owusu, Symbole Egiptu, dz. cyt., s. 235; zob. J.P. Brereton, Lotus, art. cyt., s. 29; Lotus, [w:] M. Cazenave (red.), Encyclopédie des symboles, art. cyt., s. 373.

12 Nefertum, [w:] J. Lipińska, M. Marciniak, Mitologia starożytnego Egiptu, Warszawa 2002, s. 169.

13 Lotos, [w:] H. Owusu, Symbole Egiptu, dz. cyt., s. 235; zob. Lotos, [w:] S. Forty, Znaczenie symboli, dz. cyt., s. 31.

14 Lotos, [w:] H. Owusu, Symbole Egiptu, dz. cyt., s. 235.

15 Jedno z głównych bóstw indyjskich, którego funkcja sprowadza się do zachowywania i podtrzymywania ewolucji stworzenia; C. Galewicz, Wisznu, [w:] L. Frédéric, Słownik cywilizacji…, dz. cyt., t. 2, s. 365; zob. G. Głuchowski, Wisznu, [w:] E. Gigilewicz (red.), Encyklopedia katolicka, t. 20, Lublin 2014, kol. 692 n.

16 Bóstwo indyjskie, będące władcą nieba, panem wszechświata oraz stróżem sakralnej wiedzy (Wedy); H. Marlewicz, Brahma, [w:] L. Frédéric, Słownik cywilizacji…, dz. cyt., t. 1, s. 151; zob. E. Słuszkiewicz, Brahma, [w:] F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski (red.), Encyklopedia katolicka, t. 2, Lublin 1976, kol. 1026 n; J.P. Brereton, Lotus, art. cyt., s. 28; Lotus, [w:] M. Cazenave (red.), Encyclopédie des symboles, art. cyt., s. 373; Lotos, [w:] J. Hall, Leksykon symboli sztuki…, dz. cyt., s. 231; Lotos, [w:] J. Tresidder, Symbole i ich znaczenie…, dz. cyt., s. 92; Lotos, [w:] T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia…, dz. cyt., s. 300; M. O’Connell, R. Airey, Znaki i symbole. Ilustrowana encyklopedia, tłum. P. Głuchowska, Warszawa 2007, s. 174.

17 A. Nowak, Lotos, art. cyt., s. 485.

18 Tamże.

19 P. Piekarski, Kamala, [w:] L. Frédéric, Słownik cywilizacji…, dz. cyt., t. 1, s. 414.

20 C. Galewicz, Padma, [w:] tamże, t. 2, s. 104.

21 Tenże, Pundarika, [w:] tamże, t. 2, s. 151.

22 H. Marlewicz, Utpala, [w:] tamże, t. 2, s. 334.

23 C. Galewicz, Padma, [w:] tamże, t. 2, s. 104.

24 S. Jakobschy, Osiem pomyślnych symboli w tradycji buddyjskiej, „Nomos”, nr 45-46, 2004, s. 12; zob. J. Sieradzan, Ikonografia hinduska a ikonografia buddyzmu tybetańskiego. Próba porównania, „Nomos”, nr 18-19, 1997 s. 98.

25 S. Jakobschy, Osiem pomyślnych symboli…, art. cyt., s. 13.

26 Tamże.

27 Tamże.

28 Tamże, s. 13n.

29 Tamże, s. 14.

30 Tamże.

31 Lotos, [w:] W. Eberhard, Symbole chińskie…, dz. cyt., s. 137.

32 Tamże.

33 Tamże, s. 138.

34 Tamże.

35 Tamże; zob. Lotos, [w:] H. Biedermann, Leksykon symboli, dz. cyt., s. 198; S. Jakobschy, Osiem pomyślnych symboli…, art. cyt., s. 14.

36 Lotos, [w:] E. Trzeciak, P. Trzeciak (red.), Encyklopedia mądrości…, dz. cyt., s. 199; zob. Lotos, [w:] T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia…, dz. cyt., s. 300.

37 Zob. G. Głuchowski, Tantryzm, tantra, [w:] E. Gigilewicz (red.), Encyklopedia katolicka, t. 19, Lublin 2013, kol. 488n.

38 Lotos, [w:] J. Tresidder, Symbole i ich znaczenie…, dz. cyt., s. 92; Lotos, [w:] H. Biedermann, Leksykon symboli, dz. cyt., s. 198; zob. Lotus, [w:] M. Cazenave (red.), Encyclopédie des symboles, art. cyt., s. 373; M. O’Connell, R. Airey, Znaki i symbole, dz. cyt., s. 27.

39 Lotos, [w:] W. Kopaliński, Słownik symboli, dz. cyt., s. 203; zob. M. Lurker, Przesłanie symboli…, dz. cyt., s. 266.

40 Lotos, [w:] L. Frédéric, Słownik cywilizacji…, dz. cyt., t. 1, s. 485; zob. J.P. Brereton, Lotus, art. cyt., s. 28; Lotos, [w:] J. Hall, Leksykon symboli sztuki…, dz. cyt., s. 233.

41 Lotos, [w:] B. Szczepanowicz, Atlas roślin…, dz. cyt., s. 150.

42 Lotos, [w:] Á.P. Chenel, A.S. Simarro, Słownik symboli, dz. cyt., s. 139; zob. Lotos, [w:] W. Kopaliński, Słownik symboli, s. 203.

43 Lotos, [w:] B. Szczepanowicz, Atlas roślin…, dz. cyt., s. 149.

44 Lotos, [w:] J. Pick, W świecie Biblii…, dz. cyt., s. 89; Lilia wodna (lotos), [w:] D. Forstner, Świat symboliki…, dz. cyt., s. 191; Lotos, [w:] B. Szczepanowicz, Atlas roślin…, dz. cyt., s. 149.

45 Lotos, [w:] J. Pick, W świecie Biblii…, dz. cyt., s. 89; Lilia wodna (lotos), [w:] D. Forstner, Świat symboliki…, dz. cyt., s. 191; Lotos, [w:] B. Szczepanowicz, Atlas roślin…, dz. cyt., s. 150.

Paweł Szuppe - dr nauk teologicznych w zakresie teologii religii, misjolog, religioznawca; adiunkt w Katedrze Religiologii i Ekumenizmu Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego; pracownik Dominikańskiego Centrum Informacji o Nowych Ruchach Religijnych i Sektach w Warszawie; autor ponad 70 publikacji naukowych i popularnonaukowych; obszar badań: sekty i nowe ruchy religijne, wychowanie w religiach świata, edukacja międzykulturowa, parareligijny charakter nazizmu.