Tekst poniższy stanowi fragment artykułu Aldony Marii Piwko "Małżenstwo i rodzina w hinduizmie", NURT SVD nr 2(2013) s. 215-239. Numeracja paragrafów została zmieniona na potrzeby internetowej wersji artykułu.

Małżeństwo w tradycji hinduistycznej rozumiane jest jako intymny związek dwóch osób, który ma istotne znaczenie dla całej społeczności. Kobieta i mężczyzna są elementami kosmosu, zatem ich wspólne życie, wraz z jego charakterem i jakością, będzie miało wpływ na kształt świata. Zapewne dlatego małżeństwo w hinduizmie aranżowane jest przez rodziców, którzy we wstępnym etapie przygotowań do ślubu odbywają rozmowy oraz sprawdzają zgodność horoskopów przyszłych małżonków oraz pomyślność wróżb.

Ze względu na szczególną pozycję małżeństwa w społeczności hinduskiej tak ważna decyzja jak wybór żony lub męża nie może być jedynie decyzją dwóch osób. Obecnie coraz częściej młodzi ludzie mogą sami dokonać wyboru przyszłego partnera życiowego albo przynajmniej wyrazić swój sprzeciw wobec kandydata przedstawionego przez rodziców. Niemniej jednak zawsze wybór musi zostać zaaprobowany przez rodziców, najczęściej poprzez sprawdzenie zgodności horoskopów, oraz przez nich pobłogosławiony12.

Kandydaci do małżeństwa muszą spełnić kilka warunków, aby ich wspólne życie mogło być przyjęte przez środowisko, w którym żyją. Do podstawowych warunków należą: przynależność do tej samej kasty, podobny status materialny i majątkowy, odpowiednie wykształcenie oraz zawód, a także uroda. Kanon piękna w hinduizmie określa kolor skóry: im cera jest jaśniejsza, tym wyżej ceniona. Istnieje możliwość zaaranżowania małżeństwa kobiety z mężczyzną z wyższej warstwy społecznej, jednak jest to związane z bardzo wysokim posagiem¹³.

Hinduski ślub jest zobowiązaniem na całe życie i jednocześnie najmocniejszym społecznym związkiem, jaki może zaistnieć między mężczyzną i kobietą. Podczas rytuałów zawierania małżeństwa między młodą parą powstaje nierozwiązywalny węzeł. Ponadto ślub jest umową społeczną, regulującą warunki życia wspólnoty wierzących. W rozumieniu hinduizmu ślub jest drogą duchowego rozwoju. Zgodnie z wierzeniami religijnymi, człowiek ma do spłacenia dług wobec swoich przodków. Najlepszą formą uregulowania owego zobowiązania jest wstąpienie w związek małżeński oraz urodzenie i wychowanie dzieci¹⁴.

Wobec powyższego można stwierdzić, że w Indiach trwanie w małżeństwie oraz wydanie na świat potomstwa postrzegane jest jako obowiązek. Małżeństwo posiada głęboki charakter religijny, a także uważane jest za związek sakramentalny, ponieważ posiada boskie błogosławieństwo. W umysłach żony i męża powstaje świadomość, że stanowią fundamentalną jedność¹⁵.

Samo zawarcie małżeństwa jest jednym z najważniejszych obrzędów życia ludzkiego, zgodnie z naukami wypływającymi z tekstów hinduistycznych, wśród których jest Dharmaśastra, wyjaśniająca naukę o dharmie. Dla kobiet oraz siudrów, a więc przedstawicieli najniższej warny, było ono jedyną sanskarą, czyli formą egzystencji. Ponadto księgi święte hinduizmu opiewają małżeństwo oraz pana domu jako podstawę społeczeństwa¹⁶.

Małżeństwo w tradycji hinduizmu posiada trzy zasadnicze cele. Przede wszystkim przyczynia się do wzmacniania religii poprzez składanie ofiar domowych. Do poprawnego wypełniania religijnych obrzędów domowych konieczna jest obecność kobiety. Drugim celem jest prokreacja, zapewniająca ciągłość rodu oraz szczęśliwe życie po śmierci. Tylko kobieta mogła zapewnić urodzenie synów, a od wypełnienia tego obowiązku uzależniony był kult przodków i bóstw w rodzinie¹⁷. Natomiast trzeci, zgodny z etyką hinduistyczną podkreśla znaczenie przyjemności seksualnej w małżeństwie, zwanej rati¹⁸.

Podsumowując, małżeństwo, a wraz z nim macierzyństwo, są w hinduizmie stanami świętymi, nadającymi kobiecie szczególny, sakralny wymiar, zapewniający jej szacunek męża oraz społeczeństwa. Natomiast małżeństwo nieposiadające potomstwa traci święty charakter, a sam brak potomstwa jest największą karą, wypływającą z grzechów w życiu obecnym lub popełnionych w poprzednich wcieleniach¹⁹.

 

Rodzaje małżeństw

W Indiach popularne były trzy rodzaje małżeństw: kupienie dziewczyny, porwanie lub uwiedzenie oraz małżeństwo brahmańskie. Dwa pierwsze sposoby zdobycia władzy nad kobietą uważane były za niegodne, zaś małżeństwo brahmańskie postrzegane było jako najlepszy sposób na założenie rodziny, a także gwarantowało uznanie społeczeństwa.

Kupienie dziewczyny dokonywało się poprzez dokonanie zapłaty za nią. Porwanie kobiety natomiast było usankcjonowane dawną obyczajowością hinduistyczną i polegało na dokonaniu gwałtu przy użyciu siły. Uwiedzenie również było postrzegane za czyn niegodny i hańbiący. Jednakże prawo nakazywało mężczyźnie poślubić zgwałconą lub uwiedzioną kobietę²⁰.

 

Uroczystość ślubna

Człowiek zgodnie z nauką hinduizmu może i powinien korzystać ze zmysłowości, zwanej również kamą, ale dozwoloną formą korzystania z tej formy przyjemności jest małżeństwo. Śluby hinduistyczne są zawierane najczęściej przez młodych ludzi, a nawet młodzież. Obecnie w związek małżeński mogą wstąpić osoby, które osiągnęły minimalny wiek, uprawniający do zawarcia małżeństwa: dla kobiety 18 lat, dla mężczyzny 21 lat²¹.

Zawarcie związku małżeńskiego odbywa się zgodnie z zaleceniami opisanymi w świętej księdze hinduizmu – Rygwedzie. Natomiast ślub najczęściej odbywa się po zachodzie słońca. Jednocześnie ceremonia ślubna może się różnić w zależności od regionu oraz społeczności, a także umiejętności kapłanów.

Podczas zawierania małżeństwa obecny jest brahmin, co podkreśla religijny charakter tego wydarzenia. Hinduizm nie określił jedynej ważnej procedury zawarcia małżeństwa, pozostawiając wybór formuły w dyspozycji poszczególnych rodzin.

Rytuały związane ze ślubem podkreślają zmianę zachodzącą w życiu nowożeńców. Przechodzą oni z fazy uczenia się do fazy samodzielnego życia rodzinnego. Uroczyste wstąpienie w związek małżeński ma charakter publiczny, a licznie zgromadzona publiczność pełni funkcję świadków, którzy zgadzają się na uznanie zawieranego małżeństwa. Dlatego w prawie państwowym Indii nie ma obowiązku dokonywania rejestracji małżeństwa w urzędzie²².

Niemniej jednak w ceremonii ślubnej można wyróżnić pięć elementów: zawarcie umowy przez ojców młodych, oddanie panny młodej przez ojca, uroczyste przyjęcie i złożenie obietnicy przez mężczyznę, obrzęd połączenia rąk, tradycyjny spacer. Ponadto ważnymi elementami ceremonii jest wspólne przekroczenie domowego ognia przez młodą parę. Do tradycyjnych rytuałów ślubnych należą: składanie ofiar, recytacja świętych ksiąg oraz zwyczaje wiążące się z przyjęciem panny młodej do rodziny pana młodego. Podczas tych obrzędów istotną rolę pełni ogień ofiarny, nad którym czuwa panna młoda.

 

Posag

Uroczystość odbywa się w obecności rodziców oraz kapłana. Bardzo często też zaprasza się na nią krewnych, dlatego ceremonie te są kosztowne. Koszt wesela trwającego często wiele dni zazwyczaj pokrywają rodzice panny młodej. Ponadto młoda żona jest zobowiązana prawem zwyczajowym do wniesienia posagu²³. Suma posagu jest najczęściej znacząca, ponieważ ma ona równoważyć koszty utrzymania kobiety przez męża i jego rodzinę. Często także przed samym ślubem pojawiają się nowe wymagania dotyczące uzupełnienia posagu, którym muszą sprostać rodzice dziewczyny. Takim uzupełnieniem może być bela jedwabiu, samochód albo sprzęt AGD.

Zazwyczaj wydanie za mąż córki kończy się dużymi długami ojca. Jednocześnie tradycja dotycząca posagu jest bardzo głęboko zakorzeniona w świadomości wyznawców hinduizmu. Bowiem prawo stanowione (wprowadzone w 1961 roku) zabrania przyjmowania oraz wręczania posagów. Zaostrzenia te wprowadzono dlatego, że dla rodziny pana młodego posag jest formą łatwego zysku. Dlatego nadużycia posagowe prowadzące w rezultacie do kupienia narzeczonego, są obecnie zabronione przez prawo. Sama idea posagu jest tylko tradycją, bowiem hinduizm nie określa w swojej doktrynie takiej formy rekompensaty²⁴.

Należy również podkreślić, że dla mężczyzny wydanie córki za mąż jest sprawą honorową, bowiem zgodnie z tradycją przeznaczeniem hinduskiej kobiety jest małżeństwo oraz macierzyństwo, zaś rodziców – wydanie córki za mąż²⁵.

Po dopełnieniu kwestii majątkowo-finansowych, rozpoczyna się czas świętowania zawarcia małżeństwa.

 

Tradycja mehendi

Zazwyczaj dzień przed ślubem dłonie i stopy panny młodej dekorowane są tradycyjnymi tatuażami z henny, zwanymi mehendi. Mianem tym określa się hinduski zwyczaj dekorowania dłoni i stóp panny młodej skomplikowanym wzorem ze sproszkowanych liści henny. Stanowi on bardzo popularny element hinduskiej ceremonii ślubnej.

W ukrytym odczytywaniu znaczeń czerwonawy kolor henny ma przynieść szczęście w małżeństwie. Tak wykonane „tatuaże” zmywają się ze skóry powoli, a im dłużej będą widoczne, tym kobieta będzie lepiej traktowana przez teściów²⁶.

Zwyczaj ozdabiania henną dłoni panny młodej powstał przed tysiącami lat w Afryce Północnej i wraz z islamem rozpowszechnił się również na inne kraje muzułmańskie. W Indiach pojawił się dopiero w XII wieku i zyskał popularność pod rządami mongolskimi. Wzory stały się bardziej skomplikowane i wyrafinowane, lecz w obecnie stosowanej postaci powstały dopiero w XX wieku²⁷.

 

Uroczyste przekazanie panny młodej

Rano w dniu ślubu przeprowadzone są rytuały ablucji, które obowiązują zarówno pannę, jak i pana młodego, a dokonywane są w ich rodzinnych domach. Ciała nowożeńców zostają namaszczone kurkumą, pastą z drewna sandałowego i olejkami, które oczyszczają ciało, zmiękczają skórę oraz czynią ją aromatyczną.

Następnie młodzi poddawani są kąpieli przy śpiewie mantry wedyjskiej. Panna młoda oczekuje wybranka w udekorowanym kwiatami namiocie. Najczęściej damskim strojem ślubnym jest bogato zdobione, zazwyczaj złotymi nićmi, sari. Sari jest tradycyjnym strojem hinduskim, będącym długim, bo aż 5-6 metrowym pasem tkaniny bawełnianej lub jedwabiu. Istnieje wiele sposobów zakładania ubioru, pośród których najpopularniejszym jest zawijanie i drapowanie części materiału w talii, dzięki czemu zakrywane są nogi, natomiast druga część materiału przerzucona zostaje przez ramię, zakrywając piersi.

Sari bawełniane ozdobione jest na brzegach kolorowym pasem. Kosztowne i odświętne sari najczęściej wykonane jest z jedwabiu przetykanego metalowymi, często drogimi nićmi²⁸. Sari najczęściej ubierane jest na halkę oraz krótką bluzeczkę z niewielkimi rękawkami zwaną choli²⁹.

Natomiast tradycyjnym hinduskim strojem męskim jest dhoti. Składa się on z odpowiednio upiętego w pasie 4,5 metrowego kawałka bawełnianego lub jedwabnego materiału o szerokości 1 metra. Dhoti zazwyczaj jest jasne, w kolorach od białego po żółty³⁰.

Obecnie bawełniane dhoti jest prawie wyłącznie strojem codziennym ludności wiejskiej lub biedoty. Natomiast kosztowne, jedwabne dhoti bywa eleganckim męskim i modnym strojem ślubnym³¹.

Tak odświętnie ubrany pan młody prowadzony jest, w towarzystwie krewnych oraz przyjaciół, w orszaku weselnym do domu weselnego. W zależności od statusu społecznego pana młodego, może on poruszać się różnymi środkami transportu. Maharaja porusza się na słoniu, zaś przedstawiciel klasy średniej przyjeżdża konno. Natomiast ojciec panny młodej wita przyszłego zięcia na progu swego domu napojem z miodu i zsiadłego mleka³².

 

Zaślubiny

Pod baldachimem, zwanym mandapa, zasiadają obok siebie przyszli małżonkowie. Początkowo oddzieleni są zasłoną, która jest powoli odsłaniana przy wtórze modlitw odprawianych przez bramina.

Przy ceremonii ślubnej odprawia się pudźę i jadźnię oraz odmawia modlitwy. Pudźa jest praktyką religijną, składającą się z kilku elementów: ustawienia posążka bożka lub świętego, następnie odmawia się modlitwę lub krótko medytuje, po której wierny składa ofiarę z owoców, słodyczy lub kwiatów. Pudźi towarzyszy palenie kadzidełek oraz potrząsanie dzwoneczkami. Odprawianie pudźi ma na celu zwiększenie cech sattwicznych, czyli czystych i dobrych, a także rozwijanie mądrości oraz bhakti – głębokiego oddania się bogu. Jadźna natomiast jest formą składania ofiar³³.

Następnie ojciec panny młodej uroczyście oddaje swoją córkę panu młodemu, który składa przyrzeczenie uczciwości w trzech tradycyjnych celach życia: pobożności, bogactwa i rozkoszy. Wówczas mężczyzna, trzymając kobietę za rękę, wypowiada następującą formułę pochodzącą z Rygwedy: „Biorę twoją rękę na dobry los, abyś ty wraz ze mną jako twoim mężem dożyła późnej starości. Bogowie Bhaga, Arjaman, Sawitar i Purandhi dają mi ciebie jako gospodynię domu”³⁴.

Natomiast panna młoda stawia stopę na kamieniu przyniesionym przez rodzinę pana młodego, a symbolizującym stałość. Młoda para składa sobie przyrzeczenia oraz obdarowuje się nawzajem girlandami, pierścionkami. Wówczas narzeczony mówi: „Jam jest nim, tyś jest nią, tyś jest nią, jam jest nim; jam jest niebem, tyś jest ziemią, jam jest pieśnią, tyś jest strofą. Pójdź, połączmy się i wydajmy na świat potomstwo! W miłości, rozkoszy i weselu obyśmy żyli sto jesieni!”³⁵.

Po przysiędze składana jest ofiara z topionego masła i ryżu. Następnie panna młoda wsypuje do ognia ziarenka ryżu i razem z panem młodym stawia pierwsze siedem kroków, nazywanych saptapadi, wokół świętego ognia. Kroki te symbolizują pokarm, siłę, bogactwo, szczęście, potomstwo, pory roku, przyjaźń.

Po tym spacerze młoda para zostaje uznana przez zgromadzonych za małżeństwo. Podczas recytowania przez bramina modlitwy, młodzi składają obietnicę wierności i wzajemnej opieki, a na znak zawartego małżeństwa mąż zakłada żonie naszyjnik oraz nakłada na jej włosy czerwony proszek³⁶.

Ceremonia ślubna kończy się błogosławieństwem rodziców pana młodego oraz obrzuceniem młodej pary kwiatami przez zebranych gości, którzy życzą im szczęścia oraz długiego życia, po czym rozpoczyna się huczne wesele³⁷.

Część oficjalna trwa około siedem godzin i oprócz małżonków uczestniczą w niej tylko członkowie najbliższej rodziny. Pozostała część zaproszonych na uroczystość gości urządza w tym czasie wesele. Każdy może się natomiast przyłączyć do hucznego orszaku, który przechodzi ulicami miejscowości od domu przyszłego małżonka do miejsca ślubu, w którym panna młoda oczekuje na rozpoczęcie ceremonii.

 

Cechy żony

Żona w tradycji hinduistycznej uważana jest za ardhāngint, czyli „posiadającą połowy ciała” męża³⁸. Kobieta nie mogła się nigdy uwolnić od raz zawartego małżeństwa, aby ponownie wyjść za mąż.

Powszechna była również idea jednożeństwa. Zaś potwierdzeniem tego prawa są słowa uczonego Manu: „W dzieciństwie pod władzą ojca pozostaje, a w młodości tego, kto jej rękę dostał. Gdy zaś męża już nie stanie, wtedy synom ma podlegać. Niechaj nie ma białogłowa w wolności nigdy udziału”³⁹.

Przeznaczeniem kobiety w tradycji hinduistycznej jest wstąpienie w związek małżeński oraz wypełnianie obowiązków z niego wynikających. Przede wszystkim żona i matka ma obowiązek sprawowania opieki nad dziećmi oraz mężem. Natomiast wobec męża kobieta musi być uległa. Winna jemu usługiwać i nacierać stopy oraz podawać przedmioty lub nieść je za nim, jeśli mężczyzna sobie tego zażyczy.

Mimo niskiej pozycji w rodzinie, tradycja nakazuje kobiecie być zawsze pogodną, uczynną i cnotliwą, zaś męża traktować jak boga. „Dla niewiasty nie masz innego boga na ziemi, prócz męża, któremu podobać się jest jej najświętszym obowiązkiem. Posłuszeństwo mężowi bezwzględne jest jedyną niewiast modlitwą (...). Mniej przywiązana do dzieci, wnuków i klejnotów, powinna ze śmiercią męża zginąć na stosie, a świat cały będzie głosił jej cnotę”⁴⁰.

Oprócz wypełniania codziennych powinności wobec męża i dzieci kobiecie zaleca się również dbanie o swój wygląd. Uczeni proponują podkreślanie kobiecości oraz emanowanie dyskretnym erotyzmem, aby usatysfakcjonować męża. Jednocześnie tradycja przypomina o miejscu żony, która ma żyć w cieniu swojego pana i władcy, ponieważ jest istotą całkowicie zależną od mężczyzny. Ponadto powszechne jest przekonanie, że kobieta stanowi źródło zagrożenia, które jest zdolne sprowadzić na złą drogę nawet mędrca.

Wobec powyższego największą zaletą wzorowej, hinduskiej żony jest cnotliwość, która zarazem chroni męża przed nieszczęściami. Natomiast w przypadku przedwczesnej śmierci mężczyzny winą za śmierć obarczano właśnie kobietę⁴¹. Jednocześnie hinduizm zaleca, aby mężczyzna dobrze traktował żonę. Powinien kochać ją czule i otaczać troską. Ponadto powinien obdarowywać ją upominkami, a także sprawiać przyjemności i niespodzianki. Mężczyźnie nie wolno bić kobiety ani surowo karać, ponieważ takie zachowanie mogłoby rozgniewać Bogów⁴².

W przeszłości dziewczyny wychodziły za mąż po osiągnięciu dojrzałości płciowej, ale były również teorie, pouczające rodziców o konieczności wydania za mąż córki przed osiągnięciem tego wieku.

Uważano także, że najlepszym wiekiem dla panny młodej jest ⅓ wieku pana młodego⁴³. Także w tym aspekcie argumentem był brak zaufania wobec kobiety. Zaś wczesne zamążpójście dziewczyny było najlepszą gwarancją wytrwania w dziewictwie, aczkolwiek pierwotnie nie miało znaczenia ono w tradycji hinduistycznej.

Jego ranga wzrosła wraz z rozwojem hinduizmu, zaś sama ceremonia defloracji była uświęcona i posiadała charakter religijny. Dokonywano jej po ślubie, w świątyni na żelaznym fallusie posągu Śiwy⁴⁴.

Praktyka wczesnego wydawania za mąż dziewcząt umożliwiła mężczyźnie wychowywanie żony⁴⁵. Jednocześnie należy podkreślić zdanie ortodoksyjnego hinduizmu, który stoi na stanowisku, że winę za nie wydanie dziewczyny za mąż w odpowiednim czasie ponosi ojciec.

 

Ceremonia sati

W początkach ery chrześcijańskiej prawodawcy hinduscy zaczęli wprowadzać zakaz małżeństw dzieci oraz palenie wdów na stosie pogrzebowym męża. W sanskrycie słowo sati oznacza „dobra kobieta”.

Ceremonia sati jest hinduskim zwyczajem, polegającym na rytualnym spaleniu wdowy na stosie wraz ze zwłokami męża. Zgodnie z założeniem, sati mógł być wykonywany wyłącznie za zgodą żony (wspomina o tym poemat epicki Mahabharata), jednak w historii zdarzały się nadużycia. Hinduskie żony często walczyły o prawo takiej śmierci jak o przywilej. Obrzęd sati miał uniemożliwić kobiecie wejście w pogardzany stan wdowi.

Życie wdowy w tradycji hinduizmu było tragiczne. Przede wszystkim dlatego, że kobieta nie mogła wstąpić w ponowny związek małżeński. Ponadto spała na ziemi, otrzymując jeden, postny posiłek pozbawiony miodu, mięsa, wina oraz soli. Wdowa nie mogła również ubierać kolorowych rzeczy ani używać perfum, zaś w średniowieczu istniał nakaz golenia głowy. Czas spędzała na modlitwie oraz obrządkach religijnych, które miały jej zapewnić, że w kolejnym wcieleniu ponownie złączy się ze swoim mężem⁴⁶.

Status sati umożliwiał osiągnięcie uwolnienia od grzechów, szacunek oraz błogosławieństwo. Wierzono również, że małżeństwo łączy ludzi na zawsze. Nazwa ceremonii pochodzi od bogini Sati, żony boga Śiwa, która jako pierwsza kobieta dokonała samospalenia. Uczyniła to w obronie statusu rodu, bowiem nie potrafiła znieść wzgardy okazanej przez jej ojca – demiurga Dakszy – mężowi. Daksza nie zaprosił zięcia Śiwy do uczestniczenia w ofierze. Inną kobietą, która wybrała śmierć w ogniu, jest Sita, żona Ramy⁴⁷.

Pierwotnie sati nie należało do obrzędowości hinduistycznej, zaś geneza wprowadzenia sati do zwyczajów nie jest jednoznaczna. Jedna z teorii wyjaśnia ów rytuał, aby powstrzymać młode żony przed pragnieniem zabicia swoich starych, a także często narzucanych przez rodzinę mężów. Inna zaś głosi, że sati zapoczątkowane zostało przez zazdrosną królową. Znała ona historię, według której zmarłych mężczyzn w niebie witają piękne kobiety. Dlatego chciała zostać spalona razem z mężem, aby uniemożliwić innym kobietom zbliżenie się do męża⁴⁸.

Zwyczaj sati rozpowszechniony był w rodach książęcych, które pielęgnowały tradycję obrońców wiary, szczególnie w okresie wojen z Mongołami (XVI-XVII wiek). Sati zdobyło popularność w XIX wieku na terenach Bengali. Praktykowały go rodziny o wysokim statusie społecznym, ekonomicznym oraz rytualnym. Czynili to głównie z obawy przed utratą swojej pozycji, w związku z formowaniem się władzy kolonialnej w Indiach. Na tej podstawie przyjmuje się, że ceremonia sati stała się demonstracją szczególnego przywiązania do najważniejszych wartości hinduizmu, do których należą czystość oraz absolutne oddanie kobiety⁴⁹.

Anglicy zakazali tej praktyki w 1829 roku, jednak jeszcze współcześnie zdarzają się przypadki sati. Dziś w Indiach za samo głośne mówienie o sati można zostać skazanym na siedem lat więzienia. Rząd indyjskiego stanu Radżasthan wprowadził w 1987 roku zaostrzone prawo, mające na celu zapobieganie przypadkom palenia wdów, które nadal jest bardzo popularne w tym rejonie⁵⁰. Ostatnia oficjalna ceremonia sati odbyła się w 1987 roku w stanie Radżastan. Wówczas spłonęła razem z mężem osiemnastoletnia kobieta, posiadająca błogosławieństwo rodziny. Natomiast w 1999 roku kobieta rzuciła się na płonący stos pogrzebowy męża. Jednak nie uznano tego postępku za sati, lecz za samobójstwo⁵¹. Ram Mohan Roy (1772-1833), reformator hinduizmu, pierwszy opowiedział się przeciwko zwyczajowi palenia wdów⁵².

 

Etyka seksualna

Wysoki rozwój cywilizacyjny paradoksalnie Indie zawdzięczają podbojowi dokonanemu przez Ariów, czyli tzw. „szlachetnych”. Ich historia i wkład w rozwój hinduizmu zostały opisane w czterech Wedach – świętych księgach hinduizmu – z których najstarszą jest Rygweda.

Społeczność żyjąca według zasad hinduizmu przed okresem wedyjskim uważała, że poza okresem menstruacji kobieta jest do dyspozycji męża. Jednakże już w czasach wedyjskich (za czas powstania Wed przyjmuje się okres 1500-500 r. p.n.e.) wymagano od małżonków wierności oraz pozostawania w związkach monogamicznych, aczkolwiek nie zakazywano promiskuizmu, czyli braku reguł dotyczących życia seksualnego i małżeńskiego⁵³.

Inspiratorem zawierania małżeństw monogamicznych był Mędrzec Śwetaketu. Zgodnie z naukami Rygwedy kobieta mogła wyjść za mąż za mężczyznę z rodziny swoich braci. Istnieją również świadectwa zawarte w Rygwedzie i Atharwawedzie, które wskazują na możliwość zażyłości seksualnej pomiędzy żoną starszego brata a młodszym bratem (szwagrem).

W codziennym życiu owo prawo stosowano zazwyczaj po śmierci męża kobiety. Wówczas wdowa współżyła seksualnie z młodszym bratem, ale już nie odprawiano żadnych specjalnych obrzędów małżeńskich⁵⁴. Natomiast w okresie powedyjskim zwyczaj ten praktykowany był nieco inaczej, a nazywany był nijoga i stosowano go jedynie w celu zrodzenia potomstwa. Kobieta lub wdowa współżyła z innym mężczyzną w celu spłodzenia syna⁵⁵.

W czasach powedyjskich (od ok. 600 r. p.n.e. do początków ery chrześcijańskiej) etycy hinduscy zaczęli dostrzegać niebezpieczeństwa związane ze swobodą seksualną. Wprowadzono nową etykę seksualną, której zadaniem było ograniczenie promiskuizmu, wyrażone w zakazie ponownego zamążpójścia wdów. Ponadto wymagano od kobiet, aby były cnotliwe oraz oddane swoim mężom.

Zatem nowe prawo moralne zakazywało intymnych związków ze szwagrem. Wyjątek stanowiła śmierć lub impotencja mężczyzny. W szczególnych wypadkach dopuszczane były jednorazowe stosunki seksualne w celu spłodzenia syna. Hinduska etyka seksualna czasów wielkich eposów Mahabharaty i Ramajany (600 p.n.e. do 100 n.e.) charakteryzowała się przekonaniem, że do poczęcia dziecka może dojść tylko w skutek stosunku odbytego w czasie menstruacji. Prawnicy hinduscy pragnęli zapewnić krajowi jak największą liczbę wojska – uważali więc, że należy wykorzystać ten czas do spłodzenia potomstwa. W epoce eposów obowiązywała zasada marjada („dająca jasny znak”), według której grzechem był wszelki pozamałżeński związek kobiety. Od hinduskich kobiet wymagano stałości w uczuciach, wierności wobec prawowitego męża oraz lojalności⁵⁶.

W mitologii hinduskiej odnaleźć można liczne treści erotyczne. Uwięzienie człowieka w ciele domaga się zaspokojenia jego fizycznych potrzeb, dlatego hinduizm poucza, że seksualność pochodzi od Boga. Sam seks postrzegany jest jako wartość, a także źródło przyjemności fizycznej oraz płodności. W tradycji tej znana jest bogata literatura dotycząca miłości fizycznej, w której podkreślone jest znaczenie udanej więzi partnerskiej. Owa dobra więź powstająca między kobietą i mężczyzną jest jednym z elementów szczęścia dostępnego człowiekowi, a także możliwością zjednoczenia się z Bogiem. Jednak boska przyjemność towarzysząca miłości fizycznej zanieczyszczona jest materialnym pierwiastkiem człowieczeństwa, który jest przyczyną cierpienia. Dlatego hinduizm ceni również ascezę oraz celibat, bowiem prowadzą one do wyzwolenia z elementów materialnych i przyczyniają się do rozwoju duchowego⁵⁷.

Hinduizm podkreśla również znaczenie ars amandi w relacjach małżeńskich, zaś podstawową księgą, z której hindusi czerpią wiadomości moralne, jest Bhagawadgita. Uczy ona: „Ten stan doskonałości, w którym umysł – dzięki praktyce jogi – całkowicie wyzwolony od materialnych czynności zmysłowych nazywa się ekstazą. Właściwa dla niego jest zdolność oglądania duszy czystym umysłem oraz czerpanie z tego radości i szczęścia. W tym radosnym stanie człowiek pełen jest niekończącego się, transcendentnego szczęścia, ciesząc się sobą samym (...)”⁵⁸.  Natomiast do fundamentalnych zasad moralnych hinduizmu, połączonych również z seksualnością, należy nieziszczenie życia, samodyscyplina, nie krzywdzenie bliźnich, zachowywanie umiaru, opanowanie, powściągliwość, chronienie i osłanianie słabszych, czystość.

Hinduizm rozróżnia wiele rodzajów miłości. Pierwszą, najważniejszą i najbardziej doskonałą jest miłość do Boga: „Kto widzi mnie, wszędzie i wszystko widzi we mnie, ten zawsze jest ze mną i jestem z nim”⁵⁹. Natomiast źródłem miłości małżeńskiej jest Bóg. To z niego owa miłość ma wypływać i do niego ma powracać. I chociaż znane są w tradycji hinduistycznej dramaty miłości pozamałżeńskiej, należą one do mniejszości.

Seksualność człowieka zamyka się w ramach małżeństwa, ponieważ jej celem jest rodzicielstwo, dlatego środki antykoncepcyjne są niedozwolone, ponieważ ograniczają rodzinę. Tylko w małżeństwie małżonkowie realizują swoją kamę, czyli rozkosz seksualną. Życie seksualne zostało ograniczone licznymi normami oraz zasadami. Przede wszystkim służy prokreacji, dozwolone jest jedynie w małżeństwie, powinno być poddawane samokontroli oraz cnocie czystości. Seks zakazany jest dzieciom, natomiast mężczyźni w wieku dojrzałym winni zachowywać powściągliwość, aby nie ulegać atrakcyjnym kobietom, ponieważ może to skrócić życie albo zakłócić rozwój duchowy⁶⁰.

 

Rozwód

Małżeństwo zawarte w tradycji hinduistycznej jest w swym założeniu nierozerwalne, ale dopuszcza się pewne reformy w stosunkach społecznych, a do tych zaliczyć można właśnie rozwód. Przerwanie małżeństwa jest możliwe tylko w ostatecznych sytuacjach, gdy nie ma żadnej możliwości na poprawne relacji między małżonkami. Niemniej jednak status kobiety rozwiedzionej jest bardzo niski, a ponadto jest piętnowana przez społeczność: „Jeśli jakiś mężczyzna zdecyduje się z nią związać, będzie traktowana jak konkubina”⁶¹.

W historii w niższych warstwach społecznych rozpowszechniony był zwyczaj rozwodu i ponownego zawarcia małżeństwa, a nawet pozostawania w związku poligynicznym, jeśli z pierwszego małżeństwa nie urodził się syn. Starożytny traktat indyjski, omawiający różne aspekty życia jednostki i społeczeństwa, zatytułowany Manusmryti doradza oddalić żonę w następujących przypadkach: „Jeśli żona to pijaczka albo żyje nieuczciwie, sekutnica, schorowana, dokuczliwa i rozrzutna, trzeba ją zastąpić inną”⁶². I chociaż zastąpienie żony inną żoną nie było równoznaczne z rozwodem, to konsekwencją takiego postępowania było przerwanie więzi małżeńskiej.

Obecne prawo rodzinne obowiązujące w Indiach nie wyraża zgody na rozwiązanie małżeństwa z powodu bezdzietności lub braku męskiego potomka, aczkolwiek w 1976 roku wprowadzono możliwość rozwodu, za zgodą obojga małżonków, w szczególnych przypadkach⁶³.

_____________________________ 

11 Tamże, s. 91-92.

12 Por. W. Menski, Hinduizm, [w:] P. Morgan, C. Lawton (red.), Problemy etyczne w tradycjach sześciu religii, Warszawa 2007, s. 46.

13 Por. M. i U. Tworuschka, Hinduizm, Warszawa 2009, s. 45.

14 Por. M. Koszarska, Śluby w różnych kulturach. Od starożytnego Rzymu do współczesności, www.slubowisko.pl/articles/view/76/sluby_w_roznych_kulturach_od_starozytnego_rzymu_do_współ-czesności [dostęp: 14.07.2009].

15 Zob. W. Menski, Hinduizm..., art. cyt., s. 47.

16 Por. G.D. Sontheimer, Małżeństwo w hinduizmie, [w:] F. König, H. Waldenfels, Leksykon religii, Warszawa 1997, s. 229.

17 Tamże.

18 Por. I. Wojtarowicz, Kobieta w hinduizmie, www.racjonalista.pl/kk.php/s,5615 [dostęp: 14.07.2009].

19 Tamże.

20 Tamże.

21 Zob. Religie świata. Tablice..., dz. cyt., s. 158.

22 Zob. W. Menski, Hinduizm..., dz. cyt., s. 47.

23 Zob. M. i U. Tworuschka, Hinduizm..., dz. cyt. s. 67.

24 Por. A. Janowska, Religia a ślub, www.slub.onet.pl/1551615,obyczaje_artykul.html [dostęp: 14.07.2009].

25 Tamże.

26 Tamże.

27 Por. hasło Mehendi, www.helfy.pl/helfopedia/mehendi [dostęp: 14.07.2009].

28 Por. hasło Sari, [w:] B. Kaczorowski (red.), Obyczaje, języki, ludy świata, Warszawa 2007, s. 696.

29 Biurowa etykieta zabrania noszenia krótkich choli bez rękawków. Również kobiety pracujące w siłach zbrojnych oraz nauczycielki akademickie zakładają chole z krótkim rękawem, zakrywające talię.

30 Kolor szafranowy (zbliżony do pomarańczowego) zarezerwowany jest dla mnichów żyjących w celibacie.

31 Por. A. Sieklucka, Indyjski strój kobiecy, [w:] J. Jurewicz, J. Rogala (red.), Szata oddaje ludzkie obyczaje, czyli o strojach ludów Azji i Afryki, Warszawa 2008, s. 55.

32 Por. A. Janowska, Religia a ślub, www.slub.onet.pl/1551615,obyczaje_artykul.html [dostęp: 14.07.2009].

33 Zob. M. i U. Tworuschka, Hinduizm..., dz. cyt. s. 34-41.

34 Przełomowe momenty życia, [w:] M. Klöcker, M. i U. Tworuschka, Etyka..., dz. cyt., s. 107-108.

35 Atharwaweda XIV, 2.71, [w:] J. Auboyer, Życie codzienne w dawnych Indiach, Warszawa 1968, s. 164.

36 Zob. M. i U. Tworuschka, Hinduizm…, dz. cyt., s. 45.

37 Por. Ślub w innych kulturach – Ślub w hinduizmie, www.przewodnikmp.pl/art/slub_kultury/ ciekawostki/menu_ciekawostki.php [dostęp: 14.07.2009].

38 G.D. Sontheimer, Małżeństwo w hinduizmie..., dz. cyt., s. 229.

39 Tamże, s. 229.

40 J. Święcicki, Historia literatury powszechnej, t. 4, Warszawa 1902, s. 266.

41 Por. P. Lamairesse, Kamasutra, Katowice 1986, s. 132.

42 Por. I. Wojtarowicz, Kobieta w hinduizmie, art. cyt. [dostęp: 14.07.2009].

43 Łatwo policzyć, że jeśli mężczyzna miał 21 lat to dziewczynka 7 lat, gdy dziewczyna miała lat 15, wówczas kandydat na męża był w wieku 45 lat. Jednak powszechnie uważano, że najlepszy wiek dla małżeństwa to 8 lat dla dziewczynki i 24 lata dla mężczyzny.

44 Por. I. Wojtarowicz, Kobieta w hinduizmie, art. cyt. [dostęp: 14.07.2009].

45 Por. R. Tannahill, Historia seksu, Warszawa 2001, s. 220-221.

46 Tamże, s. 223.

47 Zob. A. Karp, Sati, [w:] Religia..., dz. cyt., s. 44-45.

48 Por. E. Kopyt, Cywilizacja Zachodu a problem postrzegania odmienności kulturowych w islamie i hinduizmie, Toruń 2003, s. 61.

49 Tamże.

50 Zob. Mężczyzna/kobieta, [w:] M. Klöcker, M. i U. Tworuschka, Etyka..., dz. cyt., s. 47.

51 Zob. E. Kopyt, Cywilizacja Zachodu..., dz. cyt., s. 62.

52 Ram Mohan Roy ur. 22.05.1772 w Radhanagar w Bengalu, zm. 27.09.1833 w Stapleton (Bristol). Był indyjskim pisarzem, reformatorem społecznym i religijnym nazywany bywa Ojcem Indii nowożytnych oraz Ojcem renesansu bengalskiego. Twórca ruchu Brahmo Samadź (Stowarzyszenie wyznawców Brahmana). Pochodził z rodziny bramińskiej. Władał biegle arabskim, angielskim, perskim, sanskrytem, bengalskim, łaciną, greką i hebrajskim. W wyniku intensywnych i długotrwałych studiów zdobył gruntowną wiedzę na temat islamu, chrześcijaństwa, zoroastryzmu i buddyzmu. Postulował oczyszczenie hinduizmu ze wszelkich form politeizmu. W 1828 lub 1829 r. w Kalkucie założył stowarzyszenie Brahma Samadź, które do dzisiaj odgrywa ważną rolę w życiu społecznym i religijnym Indii. W swoich pismach przeciwstawiał się małżeństwom dzieci, sati, bałwochwalstwu. Krytykował również system kastowy, opowiadając się jednocześnie za edukacją kobiet. Był pierwszym Hindusem, który opublikował (w języku angielskim) swoje refleksje na temat Brytyjczyków i ich miejsca w indyjskim społeczeństwie. Jest również uznawany za założyciela prasy w języku bengalskim (Samćar Darpan). Por. A. Cahn, Hinduizm współczesny, [w:] F. Lenoir, Y. Tardan-Masquelier (red.), Encyklopedia religii świata, Warszawa 2002, s. 981-982.

53 Zob. Małżeństwo/rodzina, [w:] M. Klöcker, M. i U. Tworuschka, Etyka…, dz. cyt., s. 38.

54 Tamże.

55 Tamże.

56 Zob. Seksualność, [w:] M. Klöcker, M. i U. Tworuschka, Etyka...., dz. cyt., s. 116-117.

57 Por. Z. Lew-Starowicz, Miłość i seks. Słownik encyklopedyczny, Wrocław 1999, s. 117-118.

58 I. Szuwalska (red.), Pieśń VI, Bhagavadgita, Warszawa 2005, w. 23.

59 Tamże, w. 30.

60 Zob. Z. Lew-Starowicz, Miłość i seks..., dz. cyt., s. 117.

61 H. Wałkówna, Formy zawierania małżeństw w Indiach starożytnych, Wrocław 1967, s. 70.

62 S. Manu, Manusmryti czyli Traktat o zacności. Kamasutra czyli Traktat o miłowaniu. Watsjajana Mallanaga, tłum. z sanskrytu M.K. Byrski, Warszawa 1985, w. 9.80.

63 Zob. W. Menski, Hinduizm..., dz. cyt., s. 54-55.

 

Aldona Maria Piwko - Absolwentka Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, doktor teologii (religiologia). Adiunkt Wydziału Teologicznego UKSW, współpracuje z Centrum Formacji Misyjnej i Wyższą Szkołą Teologiczno-Humanistyczną. Członek Rady Wspólnej Katolików i Muzułmanów, a także Komitetu ds. Dialogu z Religiami Niechrześcijańskimi Rady ds. Dialogu Religijnego Episkopatu Polski oraz Komitetu Głównego Misyjnej Olimpiady Znajomości Afryki. Współautorka programu kształcenia dla kierunku religioznawstwo na UKSW, promotor prac dyplomowych. Specjalistka w zakresie islamu, kultury i sztuki muzułmańskiej, a także religii niechrześcijańskich.