Autor: dr hab. Leonard Górka SVD, prof. KUL

O Białorusi wiemy w Polsce na ogół bardzo niewiele. W polskiej opinii publicznej, politycznej a także kościelnej Mińsk pozostawał zawsze w cieniu Moskwy, Kijowa i Wilna. W sytuacji, praktycznie, słabej znajomości kultury białoruskiej, cech identyfikujących „białoruskość” zarówno w jej aspekcie duchowym, jak i materialnym, dzisiejszy obraz Białorusi i Białorusinów kształtuje się pod wpływem bieżących informacji polityczno-bazarowo-policyjnych, często sensacyjnych. Pan Bohdan Cywiński w „Moim kawałku Europy”¹ celnie zauważa: „Spośród wszystkich naszych sąsiadów najmniej chyba umiemy powiedzieć o Białorusinach. Niewiedza ta nie wynika bynajmniej z braku kontaktów (...) Widujemy ich wielu, ale nie potrafimy odróżnić od innych ludzi ze Wschodu”.

Fot. Korneliusz Konsek SVD, BiałoruśDlatego też doceniam treść wywiadu z bpem J. Mazurem w „Komunikaty SVD” (maj 2019), który przypomina niektóre początki aktywności medialnej Werbistów na terenie Białorusi. Chcę jednak przypomnieć też, jako dopełnienie”, o dialogu i relacjach teologiczno-konfesyjnych na Białorusi zapoczątkowanych m. in. również przez bpa J. Mazura oraz Instytut Ekumeniczny KUL.

Zdaniem Białoruskiego prozaika i publicysty historycznego Uładzimira Arłoua, powodem takiej sytuacji są sami Białorusini, którzy stali się ofiarą mitu o jednej Rusi – praojczyźnie wszystkich Słowian Wschodnich. Mit lansowany w czasach carskiej Rosji i w czasach Rosji sowieckiej. Tego rodzaju stereotypy, zakorzenione w głowach Białorusinów są wykorzystywane przez zwolenników przyłączenia Białorusi do Rosji. Mit o jednej Rusi i dziś ma uzasadniać rosyjskie roszczenia do ziemi Ukrainy i Białorusi² w ramach podporządkowywania historii ideologicznym dogmatom. Białorusini, mimo szesnastu lat niepodległości wciąż stoją przed zadaniem poznania z zrozumienia własnych skomplikowanych dziejów i własnej tożsamości narodowej.

1. POZNAWANIE 

Jako teolog zainteresowany ekumenizmem chcę powiedzieć, że świadomość jedności Kościoła, w czasie i przestrzeni, jest nam współcześnie potrzebna bardziej niż kiedykolwiek dotąd. Świat maleje i gęstnieje ze wzrostem międzyludzkich kontaktów, ze wzrostem informacji. Analogicznie jedność Kościoła wymaga wzajemnej wiedzy o sobie wspólnot lokalnych, narodowych i tych z różnych regionów świata. Potrzebujemy prawdziwej wiedzy o trudnościach i próbach, słabościach i osiągnięciach. Solidarność chrześcijańska wymaga, by wiedzieć więcej o sobie, m.in. po to, by odczuwać głębiej naszą jedność, by ją prawdziwiej tworzyć i by przełamywać zastane czy tworzone ciągle na nowo wypaczające stereotypy.

Sądzę, że szczególna rola przypada w tym dążeniu środowisku uniwersyteckiemu. Poznawanie prawdy jest bowiem zadaniem rzetelnie uprawianej nauki. Pragnę przypomnieć, że w naszym uniwersytecie (KUL) powstała w 2004 r. bardzo wartościowa rozprawa doktorska p. Aleksandra Dudika nt. Sytuacji wyznaniowej na Białorusi³. Po przeczytaniu tej pracy nie można mieć wątpliwości, że na Białorusi dzieją się rzeczy ważne i ciekawe – zarówno w sferze polityki, kultury, przemian świadomości, formowania się nowoczesnej tożsamości, jak również na płaszczyźnie tworzenia nowych relacji międzykonfesyjnych, ekumenicznych. Dowiadujemy się także, że sytuacja polityczna nie zahamowała tych procesów, wręcz przeciwnie w niektórych obszarach, paradoksalnie, przyspiesza ich rozwój. Warto zapoznać się z tą rozprawą. Niestety praca ta, jak mi wiadomo, nie ukazała się drukiem, ani w języku białoruskim ani polskim. 

Po wtóre, chcę wskazać na konkretne przejawy współpracy teologicznej Instytutu Ekumenicznego KUL z analogicznymi instytucjami oraz inicjatywami ekumenicznymi na Białorusi. Początki sięgają 1997 roku, kiedy uczestniczyliśmy (Ks. Archimandryta J.S. Gajek, ks. L. Górka SVD) w sympozjum ekumenicznym pt. "Na puti k primireniju" - Na drodze ku pojednaniu (Baranowicze,14-15 maja)⁴, które miało być przygotowaniem do drugiego Europejskiego Zgromadzenia Ekumenicznego w Graz (1997 r.). Uczestnikami byli prawosławni (m.in. ks. Igor Andrianov), chrześcijanie baptyści (m.in. Siergiej A. Poznakowicz), katolicy i przedstawiciele Kościoła grecko-katolickiego. Bardzo konkretnym owocem tego spotkania było orędzie wystosowane do stojących na czele poszczególnych konfesji na Białorusi. Oto niektóre z postulatów:

„Pojednani w wierze w Trójcę Przenajświętszą i w szacunku wzajemnym do własnych tradycji konfesyjnych uważamy za nieodzowne by:

- poszerzać modlitwy o jedność chrześcijan w Tygodniu Powszechnej Modlitwy o jedność Chrześcijan w dniach od 18-25 stycznia,

- wspólnie modlić się na cmentarzach i miejscach masowych kaźni w dni wspomnienia zmarłych,

- realizować braterskie relacje międzykonfesyjne na poziomie parafii,

- przeprowadzać katechizację dzieci oraz nauczanie wiernych w duchu pojednania wzajemnego,

- Zaangażowanie wszystkich chrześcijańskich konfesji w budowaniu lokalnych struktur dla:

- informacji społeczeństwa nt. nauczania wiary, tradycji i zwyczajów lokalnych chrześcijańskich społeczności,

• • utworzenie instytutu rodziny i życia nienarodzonego,

  • przeciwstawianie się nowym religijnym ruchom destruktywnym,

  • pomoc psychologiczna i socjalna marginalnych grup (alkoholicy, narkomani i inni uzależnieni),

  • dobroczynność i służba społeczna."⁵
    
    

2. DIALOG

Innym rodzajem współpracy jest nasze uczestnictwo w corocznej Cyrylometodejskiej Sesji naukowej p.t. "Kiriłomefodiewskie Cztienia w Mińsku". Spotkania te miały miejsce do 2004 r. na Wydziale Teologicznym Europejskiego Uniwersytetu Nauk Humanistycznych w Mińsku⁶, a po likwidacji Wydziału sympozja kontynuował Instytut Teologii im. Sw. Cyryla i 

Metodego Państwowego Uniwersytetu Białoruskiego w Mińsku. Dotychczas odbyło się kilkanaście takich sesji międzynarodowych i międzykonfesyjnych. Należy powiedzieć i to, że w sytuacji w jakiej znajduje się cerkiew Białorusi aktem odwagi było zaproszenie z inauguracyjnym wykładem katolickiego arcybiskupa lubelskiego J. Życińskiego⁷(2003) a także teologów z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego(W. Hryniewicz OMI⁸, L. Górka SVD⁹). Jest to dla Białorusinów jeden ze sposobów otwarcia na świat i Kościół chrześcijański w świecie, a dla nas możliwość zrozumienia wymieszania w naszych psychikach spraw ważnych i drugorzędnych, które dzielą, ale uczą, że potrzebna jest cierpliwość przede wszystkim w usuwaniu pokładów wzajemnej nieufności. 

Nasza obecność w Mińsku zaowocowała obecnością prawosławnych teologów z Wydziału Teologicznego z Mińska w Lublinie. Gościliśmy na KUL hierarchę bpa Artemija z Grodna¹⁰ (2003) oraz księży profesorów: dr. Igora Andrianowa¹¹ i dr. Włodzimierza Baszkirowa¹²: z okazji 20-lecia Instytutu Ekumenicznego KUL (2003); brali również udział o podczas II Kongresu Kultury Chrześcijańskiej (KUL 2004) oraz w sympozjum z okazji 40. rocznicy promulgacji konstytucji dogmatycznej Lumen gentium i Dekretu o ekumenizmie Unitatis redintegratio (KUL 2004). 

Nieco inny charakter niż Wydział Teologiczny, a dziś Instytut Teologiczny w Mińsku, ma siedziba Prawosławnej Akademii Prawosławnej w Żyrowicach. Znajduje się tu sanktuarium Matki Bożej Żyrowickiej, a jednocześnie działa tu ośrodek duchowości prawosławnej, nieco zamknięty i oddalony od świata, uznany za centrum prawosławnej formacji duchowej. Przebywa tutaj około 250 kleryków z Białorusi, Litwy i Łotwy. Również do tego miejsca teologowie katoliccy KUL (W. Hryniewicz i L. Górka) zostali zaproszeni przez samego metropolitę Filareta i rektora Akademii Archimandrytę Leonida. Oczekiwano od nas przedstawienia własnych badań teologicznych, a następnie podczas swobodnej dyskusji proszono nas o ocenę relacji prawosławno-katolickich w historii i współcześnie.

Było to cenne spotkanie. Słuchając młodych, żarliwych teologów uświadomiłem sobie, że należy spojrzeć na siebie ich oczyma, poznać ich historiozofię, z której wynikało, że postępowanie niektórych rzymskich katolików dało wystarczające podstawy do głębokiej nieufności. Jednocześnie wsłuchiwanie się w wypowiedzi teologów katolickich i konstruktywna dyskusja, dowodzi otwarcia i chęci przełamania historycznych stereotypów.

Nie do przecenienia jest więc trud tych wszystkich uczestników dialogu, którzy chcą zaakceptować kategorię „uczniostwa”, której, zwykle na skutek poważnej ignorancji, tak bardzo nam brakuje. Mało bowiem wiemy ciągle o spornych wydarzeniach, faktach, osobach które w pamięci prawosławnych wciąż pozostają żywe. Wzajemne życzliwe i głębsze poznanie może doprowadzić do wzajemnego zrozumienia i pojednania. Realizacja tego ostatniego postulatu, byłaby w pewnym sensie także odpowiedzią na życzenie zawarte w liście apostolskim Orientale lumen Jana Pawła II: „Słowa Zachodu potrzebują słów Wschodu, aby Słowo Boże lepiej ukazywało swe niezgłębione bogactwa (...) modlimy się i pragniemy, by to spotkanie dokonało się już wcześniej w Kościele świętym, który jeszcze pielgrzymuje ku pełni Królestwa” (nr 28).

1 Warszawa 1994 s. 41.

2 Szersze omówienie tego tematu zob. M. Nocuń, A. Brzezicki. Historia bez bohaterów. Wywiad z Uładzimirem Arłouem. „Tygodnik Powszechny”. Historia w Tygodniku 2007 nr 8 (18).

3 A. Dudik. Sytuacja wyznaniowa na Białorusi jako uwarunkowanie diałalności ekumenicznej. Archiwum KUL Lublin 20004 s. 245. Rozprawa doktorska napisana w Instytucie Ekumenicznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. S.C. Napiórkowskiego OFMConv .

4 Zob. Na puti k primireniju. Po materiałam ekumeniczeskogo simpozjuma. Baranonowiczi 1997.

5 Oryginalną wersję zob. tamże s. 90-91.

6 Uniwersytet zaistniał w 1993 roku. Był to do 2004 r. jedyny na Białorusi prywatny uniwersytet posiadający wszystkie przywileje uniwersytetów państwowych z wyjątkiem subsydiów. Finansowany przez białoruskich biznesmenów, banki a także przez różne instytucje na Zachodzie m.in. Fundacja Renovabisczy Papieska Rada ds. Jedności Chrześcijan. Liczył ok. 9.000 studentów w tym ok. 100 na teologii, w tym również studenci katolicy. Posiadał wydziały: teologia (prawosławna), ekonomia, prawo, filozofia, politologia, filologie, sztuki piękne. Dziekanem Wydziału Teologii był prawosławny metropolita Mińska Filaret. Obecnie Wydział ten, po likwidacji przez władze państwowe, znalazł swoje miejsce w Państwowym Uniwersytecie Białoruskim w Mińsku i funkcjonuje jako Instytut teologii prawosławnej. 

7 Duchowne powołanie człowieka w sekularnym świecie. Abp metropolita J. Zyciński ufundował również dla dwóch kleryków prawosławnych z Mińska stypendia naukowe, celem dokonania kwerendy dla swoich prac dyplomowych.

8 Wygłosił referat pt. Nadzieja potrzebna człowiekowi: odpowiedzialność Kościoła za chrześcijańską nadzieję.

9 Dwukrotnie wygłosił referaty podczas plenarnych sesji: Trwałe wartości tradycji cyrylometodiańskiejoraz Zasady i znaczenie irenologii chrześcijańskiej.Podczas spotkań w sekcjach wygłosił referaty: Chrześcijańskie zasady dialogu;Katolickie zasady ekumenizmu; Charta oecumenica – geneza, zasady, realizacja.

10 Podczas sympozjum z okazji 20-lecia Instytutu Ekumenicznego KUL (2003) wygłosił referat pt. Uczyć się od siebie nawzajem. Zycie duchowe wspólnoty chrześcijańskiej w świecie współczesnym.Zob. w: Ku duchowej integracji Europy.Red. A. Kaim, P. Kantyka. Wydawnictwo KUL, Lublin 2005 s. 23-29.

11 Podczas sympozjum z okazji 20-lecia Instytutu Ekumenicznego KUL (2003) wygłosił referat pt. Doświadczenia współpracy Kościołów w Europie Wschodniej.Zob. tamże s. 49- 54. Natomiast w 2004 r. podczas II Kongresu Kultury Chrześcijaćskiej na KUL wygłosił referat pt. Wschodnie płuco a budowa Europy ducha.Zob. w: Europa wspólnych wartości. Chrześcijańskie inspiracje w budowaniu zjednoczonej Europy.Red. S. Zięba. Towarzystwo Naukowe KUL Lublin 2004 s. 219-221.

12 Podczas sympozjum pt. Ku europejskiej wspólnocie ducha. Ekumeniczna odpowiedzialność u progu trzeciego tysiąclecia(KUL 30 XI 2000 r.) wygłosił referat pt. Ekumeniczne tradycje Rosyjskiego Kościoła prawosławnego.Zob. w: Ekumeniczna odpowiedzialność a początku trzeciego tysiąclecia. Red. L. Górka, S. Pawłowski. Wydawnictwo KUL, Lublin 2003 s. 83-90. Natomiast podczas sympozjum z okazji 40. rocznicy promulagacji Lumen gentiumi Unitatis redintegratio(21-22 XI 2004 r.) wygłosił referat pt. Między nadzieją a obawą.Zob. w: Kościół i dialog. Red. A. Czaja, L. Górka, V. Kmiecik. Wydawnictwo KUL, Lublin 2005 s. 117-124.