1. Muzeum Misyjno-Etnograficzne w Pieniężnie¹

Zwyczaje kolekcjonowania misyjno-etnograficznych przedmiotów na terenie Polskiej Prowincji Zgromadzenia Słowa Bożego sięgają 1922 roku, a więc momentu erygowania pierwszych placówek werbistowskich w Polsce. Twórcą tej idei był o. Emil Drobny SVD, który jako pierwszy zorganizował muzeum w Domu Królowej Apostołów w Rybniku (1930 rok). Rozpoczęło się wówczas sukcesywne gromadzenie obiektów kultury materialnej i duchowej z terenów misyjnej działalności polskich werbistów. Druga kolekcja powstawała już rok później w Domu Misyjnym Św. Józefa w Górnej Grupie pod nadzorem ojców Piotra Gołąba SVD i Stanisława Kubisty SVD. Proces tworzenia się placówki muzealnej w Pieniężnie, jej rozwój oraz osiągnięcia należy przedstawić w organicznym związku z tradycją muzealną Zgromadzenia Słowa Bożego. Zakładanie muzeów misyjno-etnograficznych stanowiło jedną z integralnych części pierwszych placówek werbistowskich w Steylu, w domach św. Gabriela w Mödlingu (1889 rok) w Austrii, Świętego Krzyża w Nysie (1892 rok) i św. Wendelina w St. Wendel (1898 rok) w Niemczech. Kolekcje te wyróżniały się nie tylko bogatymi zbiorami przedmiotów etnograficznych, ale przede wszystkim naukowym i systematycznym opracowaniem, dzięki czemu stały się źródłem dla prac badawczych antropologów, etnologów i religioznawców. Ponadto zapoznawanie się alumnów z kulturą materialną i duchową ludów pozaeuropejskich stanowi konieczny składnik przygotowania do apostolatu misyjnego. Już w pierwszych latach istnienia Zgromadzenia rozwijano więc badania naukowe w ramach etnologii, lingwistyki, misjologii oraz religioznawstwa².

Fot. za www.muzeumpieniezno.plWojna i lata okupacji sprawiły, że z dawnych polskich zbiorów pozostały tylko fragmentaryczne zabytki, dużo eksponatów uległo zniszczeniu albo zaginęło. Po II wojnie światowej idea kolekcjonowania przedmiotów misyjno-etnograficznych odżyła na nowo, a głównym punktem muzealnym stało się Pieniężno, gdzie gromadzono ocalałe eksponaty. Początkowo nie było stałych gabinetów etnograficznych, organizowano jedynie okolicznościowe wystawy misyjne. Na stałe urządzono je dopiero w 1964 roku na pierwszym piętrze Domu Misyjnego Św. Wojciecha³.

Ekspozycja ta obejmowała zbiory afrykańskie, azjatyckie i nowogwinejskie. W 1976 roku z uwagi na stale napływające egzemplarze zorganizowano magazyn muzealny, podręczną bibliotekę muzealną oraz pracownię konserwatorską. Rok później założono nowy dział – tzw. poloników, gromadzący przedmioty pochodzące z terenów Polski, zorganizowano szereg wystaw czasowych oraz nawiązano współpracę z licznymi placówkami naukowymi w Polsce⁴.

Później przestrzeń wystawowa została podzielona na osiem sekcji wystaw stałych oraz trzy czasowe. Zwiedzającym udostępniono ponad 1000 obiektów, które przedstawiały dorobek duchowy i materialny Chin, Japonii, Indii, Indonezji, Papui-Nowej Gwinei, krajów Afryki i Ameryki Łacińskiej, a eksponaty przyrodnicze odsłaniały nieco świat fauny i flory.

Zgromadzone w pieniężnieńskim muzeum przedmioty etnograficzne pochodzą z różnych kultur i cywilizacji. Ukazują kontrast religijny, kulturowy, społeczny i gospodarczy, w jakim Kościół przez swoich misjonarzy głosi Chrystusa. Od 1964 roku minęło właśnie 50 lat. Rocznica ta skłania do podsumowania i uważnego przyjrzenia się – niejako z bliska – gabinetom i magazynom placówki. Samo gromadzenie rekwizytów nie miałoby większego sensu, gdyby ich nie udostępniano zainteresowanym np. poprzez organizowanie wystaw, ukazujących funkcjonowanie innych kultur, albo konferencji i spotkań naukowych, co w pewnym okresie minionego półwiecza było dość powszechne.

Do dziś ze zbiorów pieniężnieńskich urządza się wiele ekspozycji także w innych miejscowościach Polski. Przede wszystkim dotyczy to klasztorów księży werbistów, gdzie są instalowane mniejsze lub większe gabloty z przedmiotami z terenów, na których pracują misjonarze. Odbiorcami wystaw muzealnych są w pierwszej kolejności domy zakonne, ale nie tylko one. Muzeum udostępnia często swoje galerie jako wystawy towarzyszące imprezom religijnym i kulturalnym, odbywających się w różnorakich instytucjach, mających podobne zainteresowania. Ich tematyka jest wieloraka. Doświadczenie zdobyte w trakcie działalności wystawienniczej pozwoliło muzeum nawiązywać współpracę w organizowaniu kolejnych imprez z innymi instytucjami w Polsce. Dzięki takiemu działaniu prowadzona jest też – niejako zdalnie – animacja misyjna. Kolekcjonowanie zbiorów misyjno-etnograficznych, tak jak kiedyś zakładano, spełnia dwa zasadnicze cele: służy pogłębianiu i popularyzacji wiedzy na temat „dalekich krajów”, co pośrednio może budzić wśród ogółu społeczeństwa zainteresowanie sprawami misji.

Z początku zbiory etnograficzne były skromne, ale rozgłos o nich się szerzył, a zainteresowanie rosło. Z roku na rok przybywała liczba zwiedzających, o czym świadczą zapisane w sprawozdaniach cyfry. W 1969 roku było to około 900 gości, w 1970 roku – 1500, w 1971 roku – 3200, w 1972 roku – prawie 5000, w 1973 roku – niemal 8000, a w 1974 roku – ponad 5000. Jak zanotowano w przewodniku, wspomniane parametry świadczą o tym, że

„zainteresowanie współczesnych, to nie tylko etnografia, ale to także misje. Naszym więc zadaniem jest przybliżać je, a także uświadamiać, że «ktokolwiek ma zamiar udać się do narodu innego, powinien w wielkim poszanowaniu mieć jego spuściznę narodową, jego język i obyczaje» (DM 26)”⁵.

Natomiast przez ostatnie 12 lat (od 2002 do 2014 roku) przez Muzeum Misyjno-Etnograficzne Księży Werbistów „przewinęło” się około 120 000 osób. Były to wycieczki zorganizowane, goście przyjeżdżający z okazji uroczystości seminaryjnych, oficjalne delegacje z innych instytucji, a także osoby przygodne. Dla przykładu, w 2011 roku muzeum odwiedziły 154 wycieczki (4941 osób) oraz 2 252 gości indywidualnych, co daje 7 193 osoby. Doliczając wszelkie oficjalne delegacje, ogólna liczba oglądających eksponowane muzealia wyniosła 8785 osób⁶. Natomiast w 2012 roku muzeum gościło 132 wycieczki (4 424 osoby) oraz 2 068 zwiedzających indywidualnie, co daje 6 492 osoby. Doliczając oficjalne delegacje, obliczono, że 7 500 osób oglądało eksponaty w muzeum⁷. Zaś w minionym 2014 roku odnotowano 103 grupy (3 919 osób) oraz 2 711 indywidualnych turystów, czyli łącznie 6 630 osób. Po doliczeniu oficjalnych delegacji nie będzie przesadą stwierdzenie, że w 2014 roku gabinety z muzealiami odwiedziło 7 800 osób⁸. Mimo że zauważa się tendencję spadkową wśród odwiedzających w ostatnich latach, placówka cieszy się ciągle sporym zainteresowaniem.

Muzeum odwiedzają głównie grupy z Polski i są to wycieczki szkolne, grupy pielgrzymkowe oraz indywidualni turyści. Do Pieniężna przybywa też sporo turystów zagranicznych – w tym zarówno zespołów zorganizowanych, jak i osób indywidualnych. Od 2003 roku zanotowano, że 36 razy przybyły grupy z Niemiec, 18 razy z obwodu kaliningradzkiego, 10 razy z Litwy, siedem razy z Ukrainy, sześć razy z Anglii, pięć razy z Rosji, dwa razy z Węgier, Indii, Indonezji, Brazylii oraz Japonii, a po jednej grupie z Syberii, Australii, Holandii, Szwajcarii, Włoch, Francji, Irlandii, Szwecji, Chin, USA i Togo⁹. Zapewne wielu z zagranicznych gości odwiedziło muzeum przy okazji pobytu w seminarium, np. w związku z uroczystościami przeżywanymi podczas formacji kleryków. Mamy tu na myśli szczególnie osoby zapisane z Indii, Indonezji, Chin i Togo. Wśród alumnów Misyjnego Seminarium Duchownego Księży Werbistów w Pieniężnie studentami w tamtym czasie byli młodzi ludzie właśnie z tych krajów. Jest to jednak niewysoki wskaźnik wśród odnotowanych obcokrajowców. Zdecydowana większość wspomnianych osób to wycieczkowicze.

Dla przykładu, poniżej na wykresie zaprezentowano stan liczbowy odwiedzających placówkę w przeciągu ostatnich sześciu lat. Jeden ze słupków wskazuje też liczbę osób, które zainteresowały się misyjnymi filmami emitowanymi w sali kinowej muzeum.

Wykres 1. Odwiedzający muzeum w poszczególnych latachŹródło: Sprawozdania z pracy Muzeum (2009 do 2014), Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps (dane zamieszczone na wykresie 1. nie uwzględniają oficjalnych delegacji)

2. Krótka charakterystyka zebranych kolekcji

Muzeum w Pieniężnie na koniec 2014 roku zgromadziło około 8 000 muzealiów, pochodzących z ponad 80 krajów świata. Wyroby z Azji stanowią wśród nich najliczniejszą kolekcję – 2 973 egzemplarze. Następne w rankingu są zbiory afrykańskie – 1 733 szt. Kolejne miejsce zajmują kolekcje z Oceanii i Australii – 1 640, dalsze z Ameryki – 1 262 (głównie z Ameryki Łacińskiej).

W zespole eksponatów wydzielono też zbiór europejski, który liczy 284 egzemplarze. W artykule oddzielnie została potraktowana Federacja Rosyjska ze względu na jej rozległość terytorialną, obejmującą dwa kontynenty. Jak dotąd jest ona skromnie reprezentowana w zbiorach muzeum (25 muzealiów¹⁰). Na wykresie 2. pokazano, jak rozkładają się zebrane przedmioty.

Wykres 2. Zbiory w muzeum według kontynentów
Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

Zbiory, będące własnością muzeum, są przede wszystkim darem polskich misjonarzy, którzy w dalszym ciągu podtrzymują proces gromadzenia zabytków dla tej instytucji. Dzięki nim powstały realne podstawy do planowania i realizowania dalszych działań. Praca głosicieli Ewangelii w różnych krajach, głównie w egzotycznych, daje możliwość zbierania eksponatów niemal z całego świata. Pieniężnieńskie muzealia stanowią wynik nie tylko zainteresowań kulturą i życiem mieszkańców danej misji, ale są również połączone ze stacjonarnym życiem w określonej kulturze misjonarzy ofiarodawców.

Niewielka tylko część zebranych muzealiów pochodzi z prywatnych kolekcji innych osób, przekazanych na rzecz werbistowskiego muzeum. Dla przykładu, wykres 3. graficznie ilustruje zbiór obiektów afrykańskich i amerykańskich, uwzględniając wspomniany podział ofiarodawców.

Wykres 3. Darczyńcy eksponatów z Afryki i Ameryki
Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

Zebrane eksponaty reprezentują różne działy kultury materialnej i sztuki użytkowej. Dla potrzeb artykułu podzielono je na sześć grup według kontynentów pochodzenia oraz wydzielonej Rosji, a także 10 umownych sekcji, co zaprezentowano na wykresie 4. w kolejnym podpunkcie. Rozparcelowania eksponatów nie dokonano w sposób ścisły, ponieważ wiele z nich należałoby zakwalifikować do dwu, a może i więcej grup jednocześnie. Mogłyby to być np. artystycznie ozdobione naczynia użytkowe (plastyka czy sprzęty gospodarstwa domowego?) albo malowane na jedwabiu wizerunki Madonny z Dzieciątkiem (plastyka czy eksponaty związane z tradycją chrześcijańską?). Przy podziale eksponatów kierowano się zwyczajową praktyką, przyjętą w muzeum.

Jednymi z podstawowych dokumentów muzealnych są księgi inwentarzowe i karty katalogu naukowego. Muzeum Misyjno-Etnograficzne Księży Werbistów w Pieniężnie prowadzi dwa rodzaje owych ksiąg – jedną muzealiów etnograficznych, a drugą eksponatów przyrodniczych. Podobnie używa dwu rodzajów kart katalogowych: jedne dla rejestru naukowego obiektów etnograficznych, drugi dla spisu przedmiotów przyrodniczych. Szczegółowo opracowane karty stanowią ważne źródło teoretycznego potencjału muzeum. Warto dodać, że wspomniana wyżej dokumentacja pozwoliła na przygotowanie niniejszego opracowania.

2.1. Najliczniej reprezentowane działy przedmiotów z poszczególnych kontynentów

Poniżej zostaną omówione najliczniejsze grupy eksponatów pieniężeńskiego muzeum. Z braku miejsca wspominamy tylko trzy ilościowo wyróżniające się działy. Jak wskazuje wykres 4., są to a) sprzęty gospodarstwa domowego, b) plastyka, rzeźba – sztuka dekoracyjna, a także c) ozdoby (oraz wachlarze, parasolki, torebki). Prezentacja przedstawiona zostanie we wspomnianej kolejności.

Wykres 4. Asortymenty eksponatów w zbiorach muzeum z poszczególnych kontynentów
Legenda: 1. sprzęty gospodarstwa domowego; 2. odzież, tkaniny, obuwie; 3. ozdoby (oraz wachlarze, parasolki, torebki); 4. instrumenty muzyczne; 5. plastyka, rzeźba (w Indonezji oraz lalki teatru cieni) – sztuka dekoracyjna; 6. przedmioty obrzędowe, kultyczne; 7. eksponaty związane z tradycją chrześcijańską; 8. książki, mapy, zwoje, kalendarze (w Azji oraz drzeworyty, banknoty świątynne); 9. maski; 10. broń.

Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

a) Najliczniejszym zbiorem pieniężnieńskiego muzeum jest kolekcja sprzętów gospodarstwa domowego. Ponad połowa z nich pochodzi z Azji (690 szt.). Są tam przedmioty głównie z Indonezji (310 szt.), Japonii (136 szt.), Filipin ( 99 szt.) i Indii (84 szt.), mniej z Chin (57 szt.). Niewielkim wkładem w całość kolekcji zaznaczyły się Wietnam (4 szt.) oraz Tadżykistan (1 szt.).

Wykres 5. Liczba sprzętów gospodarstwa domowegozebranych z poszczególnych kontynentów
Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

Z Indonezji przywieziono sporo przedmiotów wyplecionych z traw i trzciny, np. pudełka, koszyki, tace, talerze na owoce, torby, plecionki na butelki, uchwyty do szklanek. Ponadto w zbiorach znajdują się bambusowe i metalowe pudełka do przechowywania betelu, fajki oraz lufki do palenia tytoniu, naczynia drewniane wykonane ze skorup owoców i metalu, łyżki drewniane i z łupin orzecha. W kolekcji niniejszego działu znalazły się też krosna tkackie, motyki, sierpy, a także brony o drewnianej konstrukcji.

Japonia wśród sprzętów domowych reprezentowana jest głównie przez wazony na kwiaty, porcelanowe talerze, czarki, serwisy stołowe, naczynia do przechowywania proszku herbacianego, ozdobne pudełka i pałeczki do jedzenia. Wiele wspomnianych przedmiotów wykonano z laki – w większości w ciemnych kolorach, ozdobionych rysunkami. Są to zachwycające egzemplarze, do których jako komentarz można dodać słowa Wiesława Kotańskiego:

„Techniki lakowe osiągnęły wielką precyzję wykonawstwa, szczególnie technika zwana makie, polegająca na «wsianiu obrazu» (według nazwy japońskiej). Wsiewano mianowicie w jednolite tło, czy też podkład z laki, sproszkowany lub pocięty na płatki metal (złoto, srebro, cynk i inne materiały, np. macicę perłową). Wsiewanie przeprowadzano na podstawie szkicu rysunkowego, tak że na ciemnym zazwyczaj tle laki powstawał rysunek wymodelowany srebrem lub złotem”¹¹.

Należy jeszcze dopowiedzieć, że dla Japończyków duże znaczenie ma ceremonia parzenia herbaty. Do tego rytuału potrzebne są odpowiednie akcesoria, stąd misjonarze, by zaprezentować zwiedzającym doniosłość chwili, postarali się o bogaty zbiór odpowiedniego oprzyrządowania. Tradycja herbaciana została sprowadzona do Japonii z Chin przez buddyjskich mnichów zen w XII wieku i rozpowszechniła się wśród ludu. Mnich zen zwany Sen-Rikiu (1521-1592) stworzył ceremonię picia herbaty w formie, jaka przetrwała do dzisiaj¹².

Jeśli chodzi o Filipiny, przywiezione z nich zostały gliniane czarki, słomiane maty, drewniane łyżki, bambusowe przetaki, tace z trawy, talerzyki, miski, koszyki z włókna roślinnego, przedmioty z muszli, naczynia ze skorupy orzecha, torby i kosze bambusowe oraz moskitiery.

Wyrazicielami indyjskiego sprzętu domowego w muzealnych zbiorach są metalowe czarki, misy, dzbany, tace, noże, srebrne kubki, pojemniki na tabakę i popielnice, zdobione naczynia na wodę, kamienne flakoniki oraz dekoratywne pudełka.

W dziale chińskim w omawianej grupie znajdujemy: stolik drewniany, tygiel, pałeczki do jedzenia, pudełeczka na drobiazgi, a także fajki wodne o długim cybuchu do palenia opium. Chińczycy bowiem w XIX wieku sprowadzili z Indii opium, którego palenie stało się nałogiem wielu Chińczyków, a w konsekwencji doprowadziło do trzech wojen opiumowych¹³.

Bardzo niewiele przedmiotów posiada kolekcja wietnamska. Są tam słomiana makatka, abażur i bambusowe koszyki. Z Tadżykistanu w zbiorach muzeum jest jeden eksponat – trawiasta miotła.

b) Nieco mniej niż sprzętów gospodarstwa domowego zebrano przedmiotów wyrażających wszelki kunszt plastyczny – sztukę dekoracyjną. Są tam np. obiekty modelowane w materiale miękkim (gipsie, glinie), znajdują się też drewniane i metalowe figurki, obrazy oraz malowidła, egzemplarze metaloplastyki, wyklejanki, wycinanki, a także hafty. Dane prezentuje wykres 6.

Wykres 6. Liczba obiektów z działu plastyki, rzeźby (sztuki dekoracyjnej), zebranych z poszczególnych kontynentów
Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

Dział plastyczny zdecydowanie najliczniej tworzą eksponaty przywiezione z Azji. Znowuż na pierwszym miejscu pod względem ilości zgromadzonych przedmiotów plasuje się Indonezja (249 szt.). Za nią są Indie (97 szt.), a potem Chiny (65 szt.), Tajwan (48 szt.), Japonia (45 szt.), Filipiny (33 szt.) i Wietnam (2 szt.).

Wśród indonezyjskich obiektów należałoby podkreślić rzeźbę figuralną, wykonaną w drewnienie (tancerki) oraz rzeźbę w kości zwierząt (twarze), płaskorzeźbę w drewnie (twarze, ptaki), postaci do teatru cieni (22 szt. – lalki ze skóry bawolej, figurki drewniane – lalki, maski aktorów do odgrywania gry scenicznej) oraz malowane obrazy krajobrazowe, a także obrazy figur tanecznych wyklejonych ze słomy. W zbiorze są ponadto kartki – tzw. wyklejane słomą pocztówki z krajobrazem Indonezji. Szczególnie ciekawą zdaje się być kolekcja przedmiotów używanych w przedstawieniach scenicznych.

Szeroki zakres znaczeń, częściowo pokrywający się z naszym pojęciem teatru, obejmuje termin wayang, czyli cień, zarys. Nazwa ta kojarzy się z teatrem cieni, ale chodzi tu nie tylko o cień w znaczeniu potocznym, lecz również o cień reprezentujący ducha przodka, a może także demona czy bóstwo.Wayangoznacza różne rodzaje widowisk, w tym te o podłożu sakralnym. Lalki teatru cieni są to postacie płaskie, które mają ruchome ręce, twarze zwrócone profilem do widza i obrazują ludzkie charaktery ze wszystkimi ich wadami oraz zaletami. Wśród nich znajdują się: lalki wycięte ze skóry – wayang kulit(teatr skórzany), płaskie figurki – wayang purwa(teatr dawny, starożytny), a także teatr marionetek drewnianych z ruchomą głową, obracającą się na pręcie przeciągniętym przez korpus lalki – wayang golek(teatr obrotowy). Na pograniczu teatru i tańca znajduje się wayang topeng(teatr masek), w którym aktorami są żywi ludzie, pełniący funkcje marionetek, poruszający się zgodnie z wolą prowadzącego¹⁴. Te wspomniane rekwizyty są w posiadaniu muzealnych gabinetów.

Indie w dziale plastyki zbiorów pieniężnieńskiego muzeum zaprezentowano głównie poprzez malowidła na preparowanych liściach palmy pipal, malowidła na płótnie i papierze (kwitnące drzewa, krajobrazy nocą), hafty na jedwabiu o motywach roślinnych i zwierzęcych, a także ozdobne maty.

Chiny wyrażone zostały w malowidłach na zwojach papieru, jedwabiu albo płótna (sceny przedstawiające codzienne życie mieszkańców wsi i osad), a ponadto metalowych i drewnianych posążkach oraz hafcie na jedwabiu (krajobrazy, elementy przyrody opisane chińskimi znakami). Do tajwańskich „skarbów” muzealnych zaliczyć należy obrazy krajobrazowe na zwoju, pędzla artysty Liao Ci Fu (40 szt.), wykonane techniką shan shui. Inne eksponaty działu stanowią drobne świąteczne wycinanki z bibuły do zdobienia mieszkań.

Natomiast przykładami japońskiej plastyki mogą być zgromadzone lalki w strojach tradycyjnych, malowidła i haft na jedwabiu, malowidła na płótnie i papierze, kolorowe papiery z wyklejonymi postaciami w stylu warsztatu origami.

Kolejną przeglądaną kolekcją w dziale plastyki (sztuk dekoracyjnych) są przedmioty przywiezione z Filipin. Można tu znaleźć: malowidła na płótnie, kwiaty wykonane z łupin orzecha kokosowego oraz z włókna roślinnego i muszelek, zabawki z muszelek, ozdobne pudełeczka bambusowe, makatki ścienne.

Muzealny dział plastyki posiada tylko dwa eksponaty z Wietnamu i są to: płaskorzeźba z wizerunkiem mnicha buddyjskiego oraz medalion z obrazkiem katedry w Sajgonie.

c) Trzecią wydzieloną grupą co do wielości zebranych muzealiów jest dział ozdób.Są to przede wszystkim przedmioty upiększające, które na wyjątkowe okazje zakładają na siebie miejscowi ludzie. Dane liczbowe ukazuje graficznie wykres 7.

Wykres 7. Liczba ozdób zebranych z poszczególnych kontynentów w zbiorach muzeum
 Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

Sekcję ozdób tworzą głównie obiekty przywiezione z Papui-Nowej Gwinei (507 szt.). Są to wisiorki (356 szt.), naszyjniki, pióropusze oraz grzebienie różnego kształtu i wielkości. Zebrane ozdoby charakteryzują ten obszar świata. Bardzo ciekawe wydają się być te, które wykonane zostały z kłów knura, drobnych muszelek i skórek z futerkiem albo z kłów knura, zębów psa oraz muszli, albo też samych kłów knura, połączonych sznurem z włókna roślinnego. Niecodzienną ozdobą okazuje się być wisiorek zrobiony ze sznurka i dzioba kazuara. Często kły świńskie bywają używane przez mężczyzn do ozdabiania nosa – i takie są w posiadaniu muzeum. Inną efektowną kolekcję przedmiotów używanych do przybierania się stanowią naszyjniki. Są to krążki uzyskane ze skrętu muszli przydaczni albo szlifowane muszle perłopława, albo też sznury korali z nanizanych na włókno muszelek kauri. Wśród ozdób z Oceanii znaczny okazał się m.in. zbiór bransoletek i naramienników ze sztywnie uplecionego rotangu, suszonych traw, pestek oraz nasion.

Z Wyspy Samoa wywodzą się pozostałe ozdoby (15 szt.) omawianej kolekcji regionu Oceania z Australią. Są to naszyjniki z nasion, kości ryby i muszelek, wieńce ze sztucznych kwiatów oraz przepaski biodrowe z piór.

Jako ciekawostkę należy dodać, że Nowogwinejczycy lubią się stroić, przywiązują dużą wagę zarówno do odpowiedniego ułożenia fryzur, jak i zmiany koloru włosów. Jednak największą ozdobą mężczyzny jest pióropusz z piór rajskich ptaków, papug kakadu oraz kazuara. Na przybranie głowy składają się niezliczone ilości ogonów kolorowych ptaków, czaszek kruków, rzeźbionych płytek z drewna i muszli, kwiatów oraz niezwykłych w formie barwnych liści. Mieszkańcy Papui-Nowej Gwinei potrafią wykorzystać do wyrobu codziennej i świątecznej garderoby niemal wszystko, czym obdarza ich przyroda. Doskonale naśladują naturę, jej bogactwo oraz różnorodność, tworząc stroje i ozdoby, które nie tylko zachwycają, ale również harmonizują z otoczeniem i konkretną tradycją ludu¹⁵.

2.2. Najliczniej reprezentowane państwa z poszczególnych kontynentów

Z każdego kontynentu, poczynając od najbogatszych w eksponaty, ukażemy jedno państwo, wyróżniające się liczebnością zebranych zabytków.

a) Jak już wyżej wspomniano, w Muzeum Misyjno-Etnograficznym Księży Werbistów w Pieniężnie najliczniejszą kolekcję stanowią muzealia przywiezione z Azji (2972 szt.). Wśród krajów tego kontynentu liczebnością wyróżnia się Indonezja (1346 szt.), co ukazuje wykres 8. W zespole zgromadzonych eksponatów indonezyjskich na plan pierwszy wysuwa się kolekcja tkanin. Różnego typu materiały, zdobione barwnymi wzorami, ubiory (kain– wzorzysta tkanina, służąca do obwijania bioder; selendang– szal do zarzucania na plecy lub przewieszania przez ramię; sarong– kain, którego końce są zszyte ze sobą) oraz męskie nakrycia głowy (topi) tworzą zbiór 314 egzemplarzy. Najczęściej spotykanymi kolorami zgromadzonych obiektów są odcienie granatu i brązu oraz czerwieni i fioletu. Większość z nich to ikatyi batiki, o których mowa będzie poniżej.

U wielu ludów tego regionu świata rozwinęły się szczególne sposoby zdobienia tkanin, zwłaszcza pokrywania ich powierzchni barwnymi wzorami. Techniki te najbardziej znane są z tzw. batików(rysowanie woskiem wzorów na tkaninie i zanurzanie w barwniku), ikatów(nanoszenie wzorów na nici osnowy przed wykonaniem tkaniny) oraz pelangów(barwienie gotowej tkaniny, zanurzając ją kilkakrotnie w farbie po zabezpieczeniu niektórych części materiałem ochronnym, czego efektem są wielotonowe zabarwienia poszczególnych partii tkaniny)¹⁶.

Niewiele mniej liczne w zbiorach indonezyjskich są sprzęty gospodarstwa domowego (310 szt.), różnego typu plastyka wraz z lalkami teatru cieni (271 szt.) oraz ozdoby (229 szt.). Poza wspomnianymi znajdują się jeszcze instrumenty muzyczne (60 szt.), przedmioty obrzędowe i kultyczne (20 szt.), eksponaty związane z tradycją chrześcijańską (41 szt.), maski (9 szt.) oraz broń (92 szt.).

Dane, dotyczące ilości zebranych kolekcji z kontynentu azjatyckiego, zaprezentowano na poniższym wykresie.

Wykres 8. Liczba eksponatów w zbiorze Azja z uwzględnieniem poszczególnych państw
Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

b) Zbiory afrykańskie obejmują 1733 eksponaty etnograficzne i są drugim co do liczebności kontynentem. Pośród 33 wymienionych w spisie państw Czarnego Lądu niektóre kraje wyraźnie wybijają się liczbą zgromadzonych zasobów wystawienniczych, co ilustrują poniższe wykresy.

Wykres 9. Liczba eksponatów w zbiorze Afryka z uwzględnieniem poszczególnych państw (część I)
Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

 Wykres 10. Liczba eksponatów w zbiorze Afryka z uwzględnieniem poszczególnych państw (część II)
Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

Jak wskazują dane, z afrykańskich muzealiów szczególną uwagę należy zwrócić na Ghanę, skąd pochodzą 424 przedmioty. Z działu odzieży, tkanin i obuwia jest tu spora kolekcja kolorowych strojów damskich i męskich zdobionych haftem, a ponadto szali, chust oraz dekoracyjnych tkanin (w tym „wyprodukowanych” ze zszytych pomarańczowych pasków z różnokolorowymi figurami geometrycznymi – kente cloth), charakterystycznych dla Ghany (109 szt.). W dziale plastycznym (78 szt.) obecne są afrykańskie batiki, malowidła na tkaninie, rysunki na kolorowym papierze, kartki świąteczne oraz rzeźby figuralne ludzi i zwierząt. W sekcji sprzętów gospodarstwa domowego(62 szt.) zgromadzono naczynia w przeważającej części z tykwy, kolorowo malowane albo ozdobione wygrawerowanymi wzorami, a ponadto wyplatane z wikliny i rafii oraz lepione z gliny. Muzeum posiada też oryginalne sprzęty domowe – drewnianą stępę do rozcierania ziaren i manioku, drewniane czerpaki oraz łyżki, a także niewiele naczyń z metalu.

Z Ghany przywieziono sporo eksponatów, świadczących o szerzeniu się kultury chrześcijańskiej (47 szt.), które zostaną omówione w końcowej partii artykułu. Następnie niemało jest ozdób (36 szt.), często pełniących rolę amuletów (np. bransolety z metalu, kości zwierząt, materiału roślinnego), a także przedmiotów obrzędowych i kultycznych (36 szt.). Dla przykładu można podać: fetysze płodności (drewniane figurkiakua-ba), miotełki kunkumasplecione z witek liści palmy, mającej chronić przed złem, święte krzesła plemienia Aszanti (znak wybrania przez bóstwo), kropidła z włosia, skórzane woreczki na amulety.

Mniejszy, ale bardzo interesujący zbiór stanowią ghańskie instrumenty muzyczne (28 szt.): gęśle, piszczałki, grzechotki i bębny, dalej broń (26 szt.) oraz maski (2 szt.).

c) Oceania z Australią stanowią kolejny, bogaty w eksponaty dział muzeum. Mieszkańcy tego kontynentu żyli skromnie. Zadowalali się tym, co pozwalało im na przeżycie, zapewnienie ciągłości biologicznej i kulturowej. Takie życie wymagało odpowiedniego ekwipunku oraz umiejętności wytwarzania podstawowych narzędzi. Wiele tego typu przedmiotów znalazło się w zbiorach pieniężnieńskiego muzeum.

Wykres 11. Liczba eksponatów w zbiorze Oceania z Australią z uwzględnieniem poszczególnych państw
 Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

Zbiory Oceanii z Australią stanowią przede wszystkim eksponaty z Papui-Nowej Gwinei (1605 szt.). W tym dziale wyróżniają się ozdoby, które już zostały omówione. Teraz należy scharakteryzować bogatą kolekcję sprzętów domowych (264 szt.): drewniane misy opalane w ogniu i ozdabiane wzorami wyrytymi rylcem, gliniane dzbany, miseczki z łupin orzechów kokosowych, drewniane łyżki, czerpaki, łopatki do mieszania potraw, wyplatane kosze, misternie rzeźbione drewniane wagi. Bardzo ciekawymi eksponatami z Papui-Nowej Gwinei są drewniane podgłówkikariatydy, przypominające swym wyglądem jaszczurki, inne gady lub też głowy różnych zwierząt. Mają one nóżki z bambusa, część podtrzymującą kark wykonaną z drewna, a wiązadła z rafii.

Niewiele mniejszy jest zbiór broni (257 szt.), którą wytworzono z dostępnego surowca: drewno, bambus, kości zwierząt, a także kamień i szkliwo wulkaniczne. W gabinetach placówki znajdujemy łuki wytworzone ze specjalnego gatunku twardego drewna z cięciwami z włókna bambusowego lub trzciny rotangu, a także strzały z trzciny. Znajdują się tu także wyrzutnie strzał, miotacze, włócznie, oszczepy, tarcze, miecze dwuręczne i jednoręczne, dzidy, sztylety z kości kazuara, kamienne toporki, pałki typu bumerangowego. Wszystkie militaria, które posiada muzeum, są starannie upiększone rzeźbami, piórami, kamyczkami, plecionkami z traw, rysunkami figur geometrycznych bądź rysów ludzkich twarzy, bywają też malowane kolorowymi farbami.

Warto zauważyć, że np. kamienne siekiery, przypominające kształtem rybę, mające bazaltowe ostrze przymocowane do drewnianego trzonka włóknem z trzciny rotangu lub łykiem, stanowią groźną broń. O ich skuteczności decyduje przede wszystkim wyostrzona krawędź oraz to, że można nią rzucać z pewnej odległości lub posługiwać się w walce z bliska¹⁷.

Przeglądając eksponaty Oceanii i Australii zauważono, że bogata jest kolekcja siatek, toreb i torebek (151 szt.). Pozostaje więc poświęcić jej trochę uwagi. Papuasi powszechnie używają wszelkiego rodzaju „pojemników” (toreb i siatek), wyplatanych z włókien rotangu lub sznurów rafii, często przybranych większymi i mniejszymi muszelkami. Tego typu przedmioty służą do przenoszenia bądź przechowywania różnego rodzaju drobiazgów, a często całego dobytku. Charakterystyczne dla regionu nowogwinejskiego są torby bilumplecione z rafii, mające zdolność rozciągania się i mogące pomieścić przedmioty o dużej objętości.

d) Kolekcja amerykańska liczy 1262 przedmioty etnograficzne. Ameryka Północna i Południowa są to kontynenty o znacznym zróżnicowaniu środowiska naturalnego. Przekłada się to na szeroki wachlarz zebranych eksponatów. W posiadaniu muzeum znajdują się głównie przedmioty przywiezione z Ameryki Południowej, najwięcej z obszaru Amazonii.

Wykres 12. Liczba eksponatów w zbiorze Ameryka z uwzględnieniem poszczególnych państw
 Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

W zbiorze eksponatów tego obszaru – ze względu na liczbę muzealiów – na uwagę zasługuje Brazylia. Najliczniej prezentuje się tu dział ozdób (139 szt.). Są to naszyjniki, wisiorki, koraliki, pióropusze, naramienniki, przepaski biodrowe z piór, bransolety oraz pióra papugi do zdobienia uszu.

Sprzęty gospodarstwa domowego (52 szt.) tego kraju ukazane zostały poprzez gliniane naczynia, pojemniczki do picia yerba mate, miotełki z piór i wikliny, wachlarze do rozdmuchiwania ognia, siatki uplecione z traw do noszenia dzieci, hamaki, plecione koszyki, maty, rogi pasterskie, drewniany moździerz z tłuczkiem, wazony, filiżanki, łyżeczki, drewniane łyżki i widelce.

Dział plastyki (sztuki dekoracyjnej) zgromadził 46 eksponatów. Twórczość ludów, które zamieszkują Brazylię, ukazana została w drobnych wytworach, takich jak: figurki gliniane i gipsowe, drewniane rzeźby, płaskorzeźby, obrazy ze skrzydeł motyli, lalki.

Dość liczną grupę stanowi też broń (44 szt.). Są tu włócznie, sztylety, szable, groty, maczugi, łuki i strzały oraz dmuchawy do miotania małych strzał, nasączonych trucizną kurarą (pozyskiwaną z różnych roślin). Używa się też trucizn zwierzęcych (np. z pewnych gatunków ropuch, których skóra przy dotknięciu wydziela trującą substancję). Wspomniane dmuchawy przypominają drewnianą rurę, przez którą wydmuchuje się małe, cienkie strzałki, skonstruowane z trzcinowych drzazg bądź ze środkowych żyłek liści palmowych. Tylne ich końce owijane są kulką z puchu roślinnego (drzewa kapokowego – ceiba), pełniąc funkcję tłoczka.

Znacznie mniejsze zbiory prezentują pozostałe działy. Przedmioty obrzędowe,kultyczne gromadzą 29 muzealiów. Są wśród nich amulety, maski i stroje kultyczne oraz pierścienie rytualne. Eksponaty związane z tradycją chrześcijańską (16 szt.) gromadzą różańce, figurki Maryi i świętych, krzyżyki, batikiz wizerunkiem Matki Bożej z Gwadelupe (będzie o tym mowa w dalszej części artykułu). Instrumenty muzyczne (12 szt.) to kolejna niewielka grupa brazylijskich zbiorów. Są w niej skolekcjonowane piszczałki, flety, grzechotki oraz bębny. Dział odzieży, tkanin i obuwia (9 szt.) może poszczycić się strojem ze słomy, a także słomianymi kapeluszami i czapkami.

e) W zbiorze eksponatów europejskich zebrano 284 zabytki. Na poniższym wykresie pokazano ich rozkład z uwzględnieniem na poszczególne państwa.

Wykres 13. Liczba eksponatów w zbiorze Europa z uwzględnieniem na poszczególne państwa
 Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

Misjonarze werbiści – poza terenami misyjnymi – pracują w wielu krajach europejskich. Stąd w Muzeum Misyjno-Etnograficznym Księży Werbistów w Pieniężnie powoli gromadzone są obiekty ze Starego Kontynentu. Jest ich stosunkowo niewiele i może nie budzą większych emocji, ale są one bardzo potrzebne i użyteczne przy prezentowaniu tematycznych wystaw czasowych, np. pokazu kolekcji muzealnej z dziedziny tkanin. Nie można było więc nie wspomnieć o zbiorach lokalnych. W odniesieniu do zespołu europejskich przedmiotów wymienione zostały jedynie państwa z najliczniejszymi muzealiami. Zatem wśród zabytków tej grupy najwięcej zebrano egzemplarzy polskich. Są to zwłaszcza dewocjonalia (68 szt.), sprzęty gospodarstwa domowego (63 szt.) oraz pamiątki zakwalifikowane do działu plastyki (37 szt.).

Z Ukrainy pochodzą głównie tkaniny – tradycyjne serwety i wyszywane ręczniki (19 szt.), sprzęty gospodarstwa domowego – ozdobne łyżki, talerzyki, kubki (12 szt.), souveniry plastyczne – porcelanowe figurki ludowe, metaloplastyczne obrazki widokowe (10 szt.).

Dział europejski wypełniają także: komplet rumuńskiego stroju wraz z tkaninami dekoracyjnymi (24 szt.), niemieckie przedmioty zakwalifikowane do sztuki dekoracyjnej (17 szt.).

f) Zbiory z Federacji Rosyjskiej gromadzą 25 eksponatów. W tym przypadku wydzielono te, które pochodzą z europejskiej części Rosji, oraz te z Syberii. Dane ilustruje wykres 14.

Wykres 14. Liczba eksponatów w zbiorze z Federacji Rosyjskiej z uwzględnieniem Syberii
 Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

Jak dotychczas Federacja Rosyjska w niewielkim stopniu zaznacza się w zbiorach muzeum. Można jedynie powiedzieć, że z Syberii przywieziono głównie eksponaty związane z tradycją chrześcijańską (7 szt.), pamiątki plastyczne (7 szt.) i stroje (6 szt.).

3. Sztuka chrześcijańska w zbiorach muzeum

Na tle zaprezentowanych eksponatów, będących świadectwem różnorodności kultur, w których misjonarze głoszą Ewangelię, pokazane obecnie zostaną muzealia, traktujące o chrześcijaństwie. Ukazane będą według podobnego klucza, czyli według najliczniej reprezentowanych zbiorów z poszczególnych kontynentów.

a) Z kontynentu afrykańskiego zebrano 224 eksponaty związane z kulturą chrześcijańską. Najliczniejsze są te, które wytworzono w Kamerunie (65 szt.) dzięki zebranym reprodukcjom obrazów, powstałym jako pokłosie odtworzonych scen ewangelicznych przez chrześcijan – miejscowych aktorów z plemienia Mafa.Następne miejsce w rankingu dewocjonaliów chrześcijańskich zajęła Ghana (47 szt.), dalsze Madagaskar (23 szt.), Kenia (21 szt.), Togo (19 szt.) oraz Kongo (19 szt.). Po kilka eksponatów chrześcijańskich przywieziono z Angoli, Beninu, Botswany, Malawi, Republiki Środkowoafrykańskiej, Republiki Południowej Afryki, Wybrzeża Kości Słoniowej i Zambii.

Wspomniane eksponaty, podarowane z Czarnego Lądu, świadczyć mogą o wpisaniu się chrystianizmu w formy afrykańskie. Szczególnie należałoby podkreślić Korpus Chrystusa Ukrzyżowanego oraz inne krzyże, na których Chrystus pokazany został jako Afrykanin. Ponadto w posiadaniu muzeum znajduje się katechizm w języku ewegbez 1906 roku, a także Biblie w miejscowych językach, obrazy ze scenami biblijnymi, stuły oraz różańce.

b) W zbiorach amerykańskich znajdujemy 188 dewocjonaliów. Najwięcej pochodzi ich z Boliwii (57 szt.) i Argentyny (54 szt.), następnie z Paragwaju (19 szt.), Meksyku (18 szt.), Brazylii (16 szt.). Niewielkie ilości, bo tylko po kilka sztuk, znalazły się w kolekcjach Ekwadoru, Chile, Kolumbii, Nikaragui oraz Urugwaju i Wenezueli.

Oglądając wspomniane eksponaty należy powiedzieć, że również w sztuce religijnej Ameryki można zauważyć przenikanie się miejscowej kultury i chrześcijaństwa. Na specjalną uwagę zasługują przedmioty związane z liturgią, np. ornaty oraz stuły z tradycyjną symboliką indiańską, krzyże wyplatane z trzciny, figurki i obrazy Matki Boskiej, a także różańce z nasion. Wskazane obiekty są znakiem przeżywania przez Indian wiary w ich własny, uświęcony tradycją sposób. Muzeum może się również poszczycić dość licznym zbiorem szopek betlejemskich, szczególnie boliwijskich. Są one wykonane różnoraką techniką i z różnego materiału, np. lepione i wypalane z gliny, wycinane w tykwie, rzeźbione w drewnie, wyplatane z „liści” kukurydzy. Ciekawymi okazami są zapewne te, które sporządzono z pestek i owocu palmy tagua(tzw. ekwadorskiej kości słoniowej).

c) Z ziemi azjatyckiej pochodzi 117 eksponatów chrześcijańskich. Najwięcej posiada ich Indonezja (41 szt.), potem Chiny (23 szt.) i Indie (20 szt.). Mniej ma Japonia (11 szt.), a tylko po kilka pozycji znajduje się w zbiorach Tajwanu (8 szt.), Filipin (7 szt.), Tajlandii (5 szt.), Wietnamu (2 szt.) i Izraela (1 szt.).

Indonezyjskie dewocjonalia katolickie to głównie batikoweDrogi Krzyżowe, stuły, płaskorzeźby Madonny z Dzieciątkiem. W chińskim zbiorze zebrano makimona– malowane na jedwabiu obrazy Świętej Rodziny oraz Maryi z Dzieciątkiem, Biblie, katechizmy, książki religijne napisane chińskimi znakami, przedmioty liturgiczne (jedwabny ornat ze stułą, bielizna kielichowa).

Z Indii przywieziono Pismo Święte w językach gujaratii urduoraz literaturę chrześcijańską, obrazki Jezusa, Maryi i świętych na liściach palmy pipal, a z Japonii obrazy Maryi z Dzieciątkiem malowane na jedwabiu oraz modlitewniki.

d) Europa wymieniona jest tu tylko dla porządku. Cały zbiór liczy 75 eksponatów, z czego 68 szt. pochodzi z Polski. Są to rzeźby do stacji Drogi Krzyżowej, drewniane i metalowe krzyże, haftowane obrazki Madonny z różnych zakątków świata (Chin, Japonii, Wyspy Bali, Górnej Wolty, Korei Południowej, Papui-Nowej Gwinei, ziemi Indian amerykańskich).

e) Oceania z Australią ukazują 62 muzealia chrześcijańskie. Wszystkie one pochodzą z Papui-Nowej Gwinei. Są to przede wszystkim rzeźby sakralne: figurki aniołów, Maryi z Dzieciątkiem, krzyże z różnych gatunków drewna z charakterystyczną nieproporcjonalną budową korpusu Chrystusa (dużą głową i pokaźnymi dłońmi), rzeźbami ptaków, będących symbolem Ducha Świętego. Jako element upiększający przedmioty kultu użyto muszelek kauri, podobnie jak to jest praktykowane przez Papuasów w innych rzeźbach, wypełniając nimi miejsca oczu. Od wzorca nie odbiegają też nowogwinejskie płaskorzeźby, np. Chrystus w Ogrójcu. W kolekcji dewocjonaliów obecne są też obrazki Maryi, Jezusa, Jezusa z apostołami, katechizmy oraz szaty liturgiczne w stylu zachodnim. Podobnie jak w Ameryce i Afryce, omawiane eksponaty przybierają krój miejscowej kultury.

f) Federacja Rosyjska również została odnotowana w dziale eksponatów związanych z kulturą chrześcijańską (z tego rozległego kraju pochodzi 7 przedmiotów). Wszystkie one zostały przywiezione z Syberii. Są to wyklejane korą brzozy ikony Bogurodzicy oraz Biblie w językach jakuckim, buriackim i języku Ewenków.

Przedstawioną wyżej treść ilustruje wykres 15.

Wykres 15. Eksponaty związane z tradycją chrześcijańską przywiezione z poszczególnych kontynentów
 Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

Analizując wykres 15. wyraźnie widać znaczne rozpiętości poszczególnych danych, np. słupek pierwszy jest 32 razy większy od słupka ostatniego. Tak wielka jest rozbieżność między największą i najmniejszą kolekcją chrześcijańskich dewocjonaliów zgromadzonych w muzeum. Pierwsze eksponaty afrykańskie datowane są na 1970 rok (choć gromadzone były znacznie wcześniej, a dopiero wówczas zaczęto je katalogować), natomiast pierwsze przywiezione z Rosji na rok 1993 (jest to dar osoby świeckiej z obwodu kaliningradzkiego) i 1998 (dar misjonarzy z Syberii). Praca misjonarzy w krajach Czarnego Lądu jest znacznie dłuższa od tej pełnionej w krajach byłego ZSRR, co zapewne wpływa na liczbę zgromadzonych przedmiotów etnograficznych z tych regionów świata.

Ciekawym okazuje się zestawienie wszystkich eksponatów i odbicie na ich tle tych przedmiotów, które wskazują na przyjęcie chrześcijaństwa przez autochtonów. Graficznie pokazuje to wykres 16.

Wykres 16. Eksponaty związane z tradycją chrześcijańską na tle wszystkich muzealiów
 Źródło: Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych, Archiwum Muzeum Misyjno-Etnograficznego Księży Werbistów w Pieniężnie, mps

Wykres ilustruje dane liczbowe wszystkich eksponatów zgromadzonych w muzeum (ciemna linia) oraz przedmiotów, będących świadectwem przyjętego chrześcijaństwa (linia jasna). Łatwo zauważyć, że największa rozbieżność między ilością zebranych eksponatów w ogóle a chrześcijańskimi dewocjonaliami zaznacza się w Azji, najmniejsza w Europie. Ta proporcja zapewne nikogo nie dziwi.

W poniższej tabeli podajemy liczebności w procentach, które dotyczą wszystkich zebranych eksponatów w Muzeum Misyjno-Etnograficznym Księży Werbistów oraz eksponatów wskazujących na tradycję chrześcijańską.

Tabela 1. Eksponaty misyjno-etnograficzne w zbiorach muzeum

	Eksponaty etnograficzne ogółem	W tym eksponaty chrześcijańskie
Afryka	21,9 %	2,8 %
Ameryka	15,9 %	2,4 %
Azja	37,6 %	1,5 %
Europa	3,6 %	1,0 %
Oceania z Australią	20,7 %	0,8 %
Federacja Rosyjska	0,3 %	0,09 %
Razem	100 %	8,59 %

Muzeum w Pieniężnie w sposób szczególny podkreśla wartość kultury duchowej ludności, wśród której pracują werbiści. Jednym z istotnych zadań misjonarzy jest poznawanie tradycyjnych systemów religijnych krajów ewangelizowanych. Stąd też gromadzi się zabytki kultury duchowej, związanej z tradycyjnymi systemami wierzeń i religii, a także przedmioty inspirowane treścią głoszonej przez misjonarzy nauki chrześcijańskiej. Obiekty te są dowodem dialogu chrześcijaństwa z poszczególnymi religiami i wierzeniami miejscowymi, ukazują historyczny rozwój chrześcijaństwa, ale też stan obecny, specyficzny dla poszczególnych regionów świata, a przede wszystkim wskazują na zagadnienia akomodacji chrześcijaństwa do kultur ludów ewangelizowanych¹⁸.

Zakończenie

W niniejszym artykule została zasygnalizowana tematyka misyjnego kolekcjonerstwa prowadzonego przez Muzeum Misyjno-Etnograficzne Księży Werbistów w Pieniężnie. Wskazano zaledwie fragment wielkiego zasobu różnorakich, egzotycznych kolekcji, które stanowią interesującą i pełną dokumentację życia ewangelizowanych ludów. Zgromadzona imponująca kolekcja ponad 8 000 eksponatów ukazuje w przekrojowy sposób całokształt kultury wybranych plemion i ludów. (...)

W omawianej placówce – oprócz wyszczególnionych i opisanych eksponatów – znajdują się jeszcze inne przedmioty godne uwagi, np. maski rytualne i obiekty kultowe, kolekcje tkanin oraz strojów z różnych regionów świata, instrumenty muzyczne, przedmioty wykonane z rozmaitych surowców, czasem o bardzo oryginalnych kształtach i funkcjach. Do najciekawszych i chyba najbardziej urzekających, a będących w posiadaniu muzeum, należą choćby maski nowogwinejskie, stanowiące magiczny pomost między realistycznym światem natury a światem duchów.

Interesujące badania można by także przeprowadzić na temat eksponatów przyrodniczych, o których w tym opracowaniu jedynie wspominano, np. kolekcji muszli, rogów zwierzęcych, kamieni.