Nazwa „królestwo Quito” nie stanowi określenia jednostki administracyjnej okresu kolonialnego, była natomiast w użyciu i odnosiła się do obszarów dzisiejszego Ekwadoru oraz południowych terenów Kolumbii, jak również części Amazonii, aż po Río Negro na zachodzie i Marañon na południe.

Na tym olbrzymim obszarze występują 3 zasadnicze strefy geograficzno-kulturowe¹. Wąską część przybrzeżną na zachodzie od przeogromnej części Amazonii na wschodzie oddziela rozległa, wysokogórska, najbardziej zaludniona część andyjska. Każdy z tych obszarów był i jest do tej pory zamieszkały przez liczne naro- dowości indiańskie – zróżnicowane pod względem społeczno-kulturowym. W okresie kolonialnym społeczeństwo politycznie i gospodarczo-handlowo najlepiej zorganizowane, na kształt konfederacji kacyków, istniało w części andyjskiej².

1. Konkwista i początki ewangelizacji królestwa Quito

1.1. Pierwsze kontakty

Hiszpańscy konkwistadorzy przybyli po raz pierwszy na obszary dzisiejszego Ekwadoru w sierpniu 1526 roku³. Dopłynęli wówczas w okolice Esmeraldas. Ekspedycja została wysłana przez konkwistadora Francisca Pizarro, pod wodzą Bartolomé Ruíza, a jej celem było zapoznanie się z lokalnymi warunkami przed zorganizowaniem większej wyprawy odkrywczej.

To, co zobaczyli Hiszpanie, stanowiło dla nich prawdziwe zaskoczenie. Na miejscu zastali bowiem dobrze zagospodarowane osady, w których dało się zauważyć hierarchię władzy, gdzie funkcjonowały warsztaty złotnicze i warsztaty tkackie, Indianie nosili zaś bogate stroje i biżuterię. Tamtejsza ludność sprawnie poruszała się po morzu, znając metody nawigacji, zajmując się handlem na wielką skalę.

W tej pierwszej wyprawie uczestniczyło 2 księży. Jednym z nich był franciszkanin Juan de los Santos, drugim – ksiądz Gonzalo Hernández. Im też przypadło w udziale, jako pierwszym ewangelizatorom na obrzeżach imperium inkaskiego, udzielić sakramentu chrztu pospiesznie przygotowanego dla Indian, z których kilku zabrali ze sobą w dalszą podróż w charakterze tłumaczy.

Rok później dotarł na te tereny w towarzystwie 13 Hiszpanów, późniejszy konkwistador imperium inkaskiego, Francisco Pizarro. W okolicach Tumbes najechał indiańską wioskę w poszukiwaniu złota. Dalsza konkwista została jednak odroczona o kilka lat, ponieważ Francisco Pizarro czuł się przymuszony zawrócić do Hiszpanii, aby tam, na miejscu, uzyskać poparcie króla Karola I dla swoich militarnych podbojów na terenach określanych wówczas „Pirú” albo „Nowa Hiszpania”.

Francisco Pizarro pojawił się ponownie w graniach inkaskiego Tawantisuyu pod koniec roku 1530 z grupą 180 Hiszpanów. Jako konkwistadorowi z przyzwolenia Korony Hiszpańskiej przyświecał mu dosyć jasno określony cel: konkwista, czyli odkrycie i podporządkowanie podbitych ziem Koronie Hiszpańskiej oraz chrystianizacja okolicznych mieszkańców. Tym razem towarzyszyli Hiszpanom ojcowie dominikanie⁴. W pierwszych miesiącach ich pobytu na zajmowanych ziemiach nie było zbyt wiele okazji do prowadzenia systematycznej ewangelizacji, gdyż zasadnicza grupa hiszpańskich konkwistadorów zmierzała na południowy wschód, na spotkanie z Inką Atahualpą, który przebywał wówczas w Cajamarca. Spotkanie Hiszpanów z dworem Atahualpy w roku 1532 przybrało bardzo szybko formę krwawego i bezwzględnego konfliktu zbrojnego, w wyniku którego inkaski władca w sierpniu 1533 roku został zgładzony.

W następnych kilku tygodniach Hiszpanie dotarli do stolicy imperium inkaskiego: Cuzco. Zdobycie i całkowite podporządkowanie tego wielkiego i ważnego centrum politycznego, urbanizacyjnego oraz kulturowo-religijnego świata andyjskiego zajęło Hiszpanom kolejnych kilka miesięcy. Przystąpiono do budowy pierwszych kościołów i konwentów. Rozpoczęto w miarę regularną posługę duszpasterską Hiszpanów oraz pracę ewangelizacyjną wśród tamtejszych Indian. W roku 1535 Cusco stało się pierwszą siedzibą biskupią w świecie andyjskim. Stolicą Nowej Hiszpanii została jednakże Lima. Miasto to, założone przez Hiszpanów w roku 1535 nad brzegiem Oceanu Spokojnego, w roku 1542 było siedzibą wicekrólestwa oraz trybunału sądowniczego (tzw. audiencji), a w roku 1546 podniesiono go do rangi metropolii kościelnej (archidiecezji)⁵. W granicach Limy znalazło się między innymi miasto Quito i późniejsza diecezja o tej samej nazwie⁶.

1.2. Konkwista duchowa i założenie miasta Quito

Miasto Quito, nazwane początkowo San Francisco de Quito, zostało założone na ruinach wcześniejszej osady indiańskiej 6 grudnia 1534 roku⁷. Sześć miesięcy wcześniej pod Riobamba doszło do krwawej bitwy Hiszpanów wraz z ich indiańskimi sprzymierzeńcami (tysiącami Indian, głównie Cañari i Puruhá) z pięćdziesięciotysięczną armią, dowodzoną przez inkaskiego generała Rumiñahui, który bronił dostępu do Quito. Kiedy Hiszpanie po wygranej bitwie dotarli do celu, zastali tam tylko ruiny i zgliszcza. Wycofujące się wojsko inkaskie zniszczyło wszystko, czym mogliby być zainteresowani biali najeźdźcy. Hiszpanie na zgliszczach wcześniejszego ośrodka inkaskiego rozpoczęli budowę nowego, kolonialnego miasta.

Choć w pierwszej wyprawie do Quito nie uczestniczył żaden duchowny, sami żołnierze poczuwali się do obowiązku pouczania biorących udział w ich wyprawie Indian o sprawach chrześcijańskiej wiary. Dotyczyło to zwłaszcza oficerów i ludzi szlacheckiego pochodzenia. Tym samym kacykowie i Indianie, przebywając długie miesiące z Hiszpanami, mieli okazję do dość gruntownego poznania wiary oraz praktyk religijnych białych przybyszów. Wiarę chrześcijańską przyjmowali dobrowolnie, ale najprawdopodobniej nie byli gorliwymi prozelitami, a jedynie przemyślnymi pragmatykami. Przyczynili się natomiast w znacznym stopniu, przynajmniej w pierwszym okresie konkwisty, do rozpowszechnienia chrześcijaństwa na tych terenach. Kacyk Cañari, Vil- chumlay de Gualaceo, towarzyszył Franciscowi Pizarro w wyprawie do Cajamarka, a w drodze powrotnej – Sebastianowi de Benalcázar w wy- prawie do Quito; wtedy też przyjął chrzest i otrzymał imię Diego. Przykład kilku ochrzczonych kacyków, współpracowników Hiszpanów, mógł mieć wpływ na postawę innych kacyków na podbijanym terenie.