W roku 2001, zaraz po zamachu na World Trade Center, Ośrodek Badania Opinii Publicznej przeprowadził ankietę dotyczącą postrzegania islamu w Polsce. Przeważały skojarzenia z religią (66%) oraz negatywne – z wojną z terroryzmem, fanatyzmem i zacofaniem (32%). Zaledwie 2% ankietowanych Polaków kojarzyło islam z odrębną kulturą².

Prawie każdy z respondentów ma pewne wyobrażenie na temat muzułmanów, potrafi ich umiejscowić, a nawet przechowuje w pamięci ślad poczucia zagrożenia ze strony Turcji (choć – jak wykazują sondaże – jest ono znacznie mniejsze niż np. w Austrii). Owocuje to także dość powszechnym wśród piszących lub mówiących o islamie mniemaniem, że znają się na tej religii dobrze, mimo że ich wypowiedzi zawierają wiele błędnych stereotypów. (...)

1. Dzieje i istota islamu

Początek historii islamu sięga roku 610 n.e. w Mekce³. Ówcześni Arabowie to rozdrobnione wędrowne plemiona o różnym trybie życia, jednak wspólnych korzeniach. Ich członkowie posługiwali się zbliżonymi do siebie dialektami, co istotne wpłynęło na przyjęcie nowej religii i zrozumienie Koranu. Od wieków plemiona te walczyły między sobą, zbrojnie zdobywały niewielkie tereny, nierzadko uprawiając rozbój – by następnie przenieść się w inne miejsce. Często także wewnątrz samych plemion dochodziło do walk pomiędzy klanami rodzinnymi⁴. Mężczyźni zawsze gotowi byli do walki, a kobiety pilnowały dzieci i namiotu.

Plemiona arabskie nie posiadały jednolitej religii, panteon ich bóstw był bardzo liczny. Inne bóstwa czczono w Arabii południowej, a inne w północnej, wiele z nich posiadało jednak cechy wspólne, pochodzące z opisów Starego Testamentu. W VI wieku powstawać zaczęły ośrodki religijne, w których czczonym bóstwom budowano świątynie. Arabowie nawiązali bliższy kontakt z ludnością osiadłą w miastach, między innymi z żydami i chrześcijanami. Rozpoczęła się próba łączenia bóstw, szukania Niepoznawalnego. Od judaizmu, później od chrześcijaństwa przejmowali wierzenia monoteistyczne, by w końcu nazywać Go Allahem, „panem Wschodu i Zachodu”⁵. 

W epoce rozwijającego się handlu i narastających napięć społecznych, około roku 570 przychodzi w Mekce na świat Muhammad⁶ , w świecie chrześcijańskim znany pod imieniem Mahomet⁷. W roku 610 wierzy on, że ma objawienia od Boga, które powinien przekazać swoim rodakom. Spisuje je w słynnej, świętej księdze – Koranie⁸ (al-Qur’ān – arab.: czytanie, recytacja). Istota jego przesłania zawiera się w przekonaniu, że jest jeden Bóg (Allah⁹), litościwy i wszechmocny, i że to On jest tym, który kieruje historią wydarzeń. Bóg jest sędzią sprawiedliwym i osądza ludzkie czyny, a Prorok Mahomet wierzy w pochodzący od Niego przekaz. Sam wcześniej doświadcza cierpienia, zostaje osierocony, wychowuje go wuj, potem dziad.

W wieku 25 lat¹⁰ staje się zamożnym kupcem. Wdowa Chadidża, której karawanami kieruje, proponuje mu małżeństwo. Wydawać by się mogło, że realizuje się w pełni, a jednak dręczy go niepokój, który wkrótce doprowadzi do poważnego kryzysu. Opuszcza żonę i pracę, udaje się na pustynię, na górę Hira, gdzie nastąpi wydarzenie, które zmieni nie tylko jego życie, ale wpłynie też na dzieje ludzkości.

2. Objawienie

Pierwszy biograf proroka Mahometa, Muhamad Ibn Tsha, nazywa to wydarzenie „nocą przeznaczenia”. „Leżałem uśpiony” – brzmią słowa proroka. „Pewnej nocy, kiedy zasnąłem, przyszedł do mnie archanioł Gabriel i powiedział: «Czytaj!» Ta scena powtórzyła się dwa razy. Mahomet powiedział, że nie potrafi czytać, wtedy Gabriel zaczynał recytować: «Czytaj w imię twego Pana, który stworzył! Stworzył człowieka z grudki krwi zakrzepłej! Czytaj! Twój Pan jest najszlachetniejszy! On jest tym, który nauczył człowieka przez pióra, nauczył człowieka tego, czego nie wiedział»”¹¹. Gabriel znikł, a Mahomet się obudził i poczuł, że coś wycisnęło pieczęć na jego sercu. Zaczął schodzić z góry i nagle usłyszał głos z nieba: „O Muhamadzie! Ty jesteś posłańcem Boga, a ja jestem archanioł Gabriel”¹².

Była to decydująca chwila w jego życiu. Odtąd miał świadomość, że sam Bóg powołał go na Proroka. Szybko powrócił do Mekki¹³ i zaczął nauczać o zmartwychwstaniu i o sądzie bożym. Do kupców mówił: „Bóg was osądzi po waszych czynach”. W jego nauczaniu było coś pociągającego.

Został jednak uznany za niebezpiecznego wywrotowca i wyrzucono go z Mekki. Tak jak Abraham, który opuścił ziemię ojczystą, również Mahomet musiał porzucić rodzinne miasto i udać się w roku 622 do Jasriby (późniejszej Medyny)¹⁴. Data tej przeprowadzki stała się początkiem kalendarza muzułmańskiego. Mahomet zyskał wiernych, a islam stale rósł w siłę polityczną. Ukonstytuowało się pierwsze państwo islamskie, którego religijnym i politycznym przywódcą został Mahomet. Wyznaczyło ono po wsze czasy wzór życia publicznego muzułmanów.

3. Prorok

W Jasribie Mahomet zyskuje coraz więcej zwolenników i organizuje wspólnotę wyznawców Allacha. „Nie wszyscy jednak mieszkańcy Jasrib uznali autorytet religijny Mahometa. Za proroka przedłużającego linie proroków biblijnych, nie uznały go żyjące tam trzy rody żydowskie, które Mahomet polecił wypędzić z miasta i wymordować”¹⁵. Oni kpią z pewnych fragmentów Koranu, a nawet sprzeciwiają się im gwałtownie. Mahomet siłą wyrzuca ich z miasta i morduje. Następnie, dzięki przychylności arabskich plemion koczowniczych, napada na Mekkę i zdobywa ją w walce zbrojnej. Jego wyznawcy wyrzucają z Mekki wszystkich pogan, a sam Mahomet ogłasza nową erę.

Miasto staje się głównym centrum życia politycznego i pielgrzymkowego państwa, a Prorok zyskuje sobie jeszcze większe uznanie i autorytet wśród plemion koczowniczych. W 632 roku mówi do tłumów: „Dzisiaj dopełniłem dla was mojej religii i wypełniłem całą rozciągłość mojej łaski wobec was. Jest moją wolą, aby islam był waszą wiarą. Pozostawiłem wam Księgę Allaha i jasne przykazania. Jeżeli będziecie się ich trzymać, nie zejdziecie na złą drogę”¹⁶. W tym samym roku umiera.

Prorok Mahomet pozostawił więc po sobie religię i państwo. Luźne, dotąd koczownicze plemiona arabskie, trudniące się grabieniem sąsiadów, ustanowiły organizację państwową, na czele której stanął kalif¹⁷ (arab. chalifa: następca). Mahomet i jego zwolennicy szybko zorientowali się, że jeśli chcą zachować zwartość plemion, muszą skierować ich energię na zewnątrz.

O ekspansji islamu zdecydowała więc, w jakimś stopniu, specyfika kultury koczowniczych Arabów. Życie na pustyni wymagało walki i pewnego stopnia agresji zapewniającej przetrwanie. Pierwotnie była ona rozładowywana w walkach wewnętrznych toczących się pomiędzy plemionami. Islam później ich zakazał. Natomiast zewnętrzna ekspansja militarna rozpoczęła się na dobre wtedy, kiedy Arabowie zdali sobie sprawę ze słabości Greków i Persów.

Początki islamu mają zatem charakter militarny i polityczny, a nie religijny. Historycy muzułmańscy sugerują, że tak naprawdę islam narodzi się dopiero w drugim stuleciu po śmierci Mahometa, by ideologicznie uzasadnić arabskie podboje.

4. Eksplozja islamu od VII do X wieku

W kalendarium historii islamu czytamy: „Rok 633 – podbój Jemenu, 638 – zajęcie Jerozolimy, 642 – zwycięstwo nad Persami pod Nihawend i zajęcie Aleksandrii, 644 – opanowanie Syrii i Persji, 656 – opanowanie całego terytorium Egiptu, podbój Afryki północnej, 711 – Tarik ibn Zihad przekracza cieśninę Gibraltar, 713 – armia arabska u granic Chin, 717 – opanowanie Hiszpanii, 732 – Arabowie dochodzą pod Tours i Poitiers w dzisiejszej Francji, powstrzymują ich wojska Karola Młota”¹⁸.

W VIII wieku, po odbudowie południowych tras Jedwabnego Szlaku¹⁹ i zapoczątkowanym tolerancyjną polityką cesarza Tai Tsunga²⁰ otwarciu się Chin na świat (627-649), kupcy arabscy sprowadzili tam islam. Powstały nowe społeczności mahometańskie, szczególnie w północno-zachodnim Junnanie, Kantu, Chinghai i Sinkiangu.

W owym czasie liczba wyznawców islamu określana była na 10-50 milionów – tak przynajmniej szacuje znany jezuicki historyk, Mark Chang²¹. Islam chciał posunąć się dalej, fanatycy krzyczeli: „Świat dla Mahometa, a tron Smoka dla pierwszego dowódcy, który dosięgnie Chin”²². Warto zadać pytanie, dlaczego islam nie podbił Chin przysłowiowym ogniem i mieczem i co spowodowało, że zatrzymał się w ekspansji skierowanej na ziemie chińskie? Wszak dowódca arabski Kateba zdołał do Chin dotrzeć. Nie wiadomo jednak, dlaczego przerwał swój marsz: czy powodem była niewystarczająca liczba posiadanych wojsk, czy też przeraziła go potęga Cesarstwa Chin? Na podbitych terenach meczety islamskie dostosowywały się do świątyń buddyjskich, a na ołtarzu miejsce Buddy zajmował teraz Koran.

Na początku X wieku imperium islamu oparło się o Chiny i Indie na wschodzie, o Atlantyk i Pireneje na zachodzie, a po opanowaniu Sycylii, Krety i Salonik – Morze Śródziemne stało się wewnętrznym morzem Saracenów²³.

5. Ekspansja islamu od XI wieku

W drugiej połowie X wieku²⁴ ekspansywna polityka Bizancjum odbiła z rąk muzułmanów północno-wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego, a na wschodzie znaczne części Azji Mniejszej, aż po Mezopotamię. W tym czasie siły Bizancjum i Kalifatu Arabskiego równoważą się, podboje islamu przenoszą się w głąb Afryki, a na wschodzie Arabowie zdobywają znaczne obszary Indii. W latach 1096-1291 trwają wyprawy krzyżowe. Jednak słabnąca na początku drugiego tysiąclecia siła Bizancjum pozwala Arabom na ponowną ekspansję w północnej części Azji Mniejszej, zakończoną całkowitym opanowaniem Palestyny i zdobyciem Konstantynopola.

Następne wieki przynoszą zmiany w zasięgu terytoriów opanowanych przez Islam: w XV wieku rozpoczyna się ekspansja na Bałkany i w głąb środkowej Europy, z kolei w wyniku rekonkwisty w 1492 roku ostatni Arabowie opuszczają Półwysep Iberyjski. Islam rozprzestrzenia się też w Azji południowo-wschodniej. Aż do XVII wieku wojska muzułmańskie odnoszą zwycięstwa nad armiami chrześcijańskimi – co w świadomości Europejczyków rozbudowuje poczucie tzw. zagrożenia tureckiego, a tym samym strach przed islamem.

Granice feudalnego państwa islamskiego ustalają się ostatecznie w drugiej połowie XVII wieku. Następuje stagnacja, zanik władzy centralnej kalifa, powstaje kilka niezależnych kalifatów i emiratów. Największym państwem staje się Imperium Otomańskie. W tym czasie w świecie zachodnim kończy się okres feudalizmu, rozpoczyna się ekspansja kolonialna, a potem imperialistyczna. Europejczycy opanowują Afrykę północną, Azję centralną i wschodnią i odzyskują stopniowo tereny Europy południowo-wschodniej. Ujawnia się wielka różnica w poziomie nauki, gospodarki, sposobu sprawowania władzy i administracji pomiędzy krajami muzułmańskimi a europejskimi – na korzyść tych ostatnich.

Od XIX wieku rozpoczyna się emigracja zarobkowa muzułmanów, na skutek której islam zaczyna stopniowo rozprzestrzeniać się w Europie zachodniej i Ameryce Północnej. W tym samym czasie dociera też do Tybetu²⁵. Obecnie w prowincji Gansu znajduje się żeńska szkoła chińsko-arabska, a także edukacyjne centrum dla dzieci, założone w 2004 roku²⁶.

Ciąg dalszy wkrótce

_____________________________

³ P. Antes, Islam, [w:] H. Waldenfels (red.), Nuovo Dizionario delle Religioni, Milano 1993, s. 464; M. Watt, Islam: droga Proroka, [w:] Religie Świata. Przewodnik Encyklopedyczny, tłum. M. Stopa, Warszawa 1996, s. 311.

⁴ N. Gaudefroy-Demombynes, Narodziny Islamu, tłum. H. Olędzka, Warszawa 1988, s. 17.

⁵ Tamże, s. 28.

⁶ Por. M. i U. Tworuschka, Muhammad, [w:] Islam Lexikon, Düsseldorf 2002, s. 152-155. Mahomet (Muhammad) żył w latach 570-632. Uważano go za „mieszkańca Mekki wywodzącego się za haszymidzkiej gałęzi plemienia Kurajszytów. Ówczesne plemiona arabskie wyznawały archaiczną religię semicką w wielu sanktuariach czciły rozmaitych bogów, a wśród nich najwyższego boga Allaha. Najprawdopodobniej wierzenia te przyjmował Mahomet, przewodnik karawan kupieckich” – por. S. Zarzycki, Islam, [w:] M. Chmielewski (red.), Leksykon duchowości katolickiej, Lublin-Kraków 2002, s. 362.

⁷ Zlatynizowana forma Muhammada, znana w Europie, także w Polsce, od czasów średniowiecza.

⁸ Święta Księga – uważana przez muzułmanów za słowo Allaha – powstała w latach 610-632. Recytowanie go w innym języku jest zabronione. Wiąże się to z faktem, że niemal całą księgę stanowią słowa Boga, powtórzone ludziom przez Muhammeda. Koran składa się z 114 rozdziałów (sur), ułożonych od najdłuższych do najkrótszych, a nie w porządku chronologicznym czy tematycznym. Por. C. Wilson, Koran, [w:] Religie Świata…, dz. cyt., s. 319.

⁹ M. i U. Tworuschka, Muhammad, dz. cyt., s. 118-119.

¹⁰ L. Schmalfuss, Muhammad, [w:] Religie Świata…, dz. cyt., s. 315.

¹¹ Tenże.

¹² Tenże.

¹³ Tenże, s. 144-145.

¹⁴ Tenże.

¹⁵ Por. S. Zarzycki, Islam, [w:] Leksykon…, dz. cyt. s. 362.

¹⁶ L. Schmalfuss, Muhammad, [w:] Religie Świata…, dz. cyt., s. 319

¹⁷ Tytuł muzułmańskiego przywódcy świeckiego i duchownego.

¹⁸ L. Schmalfuss, Muhammad, [w:] Religie Świata…, dz. cyt., s. 316.

¹⁹ H. Uhli, Jedwabny Szlak, tłum. J. Danecki, Warszawa 1996, s. 191-195.

²⁰ Za panowania cesarza T’ai Tsunga (627-649) Chiny osiągnęły szczytową potęgę w swojej historii. Powstały samodzielne okręgi wojskowe dla ochrony granic cesarstwa. Cesarz pokonał Turków Wschodnich i zaatakował Koreę. U schyłku jego panowania osiemdziesiąt osiem ludów azjatyckich uznawało zwierzchność chińską. Nastąpił rozkwit gospodarki oraz arabskiego handlu zamorskiego i chińskiego handlu lądowego. Zob. www.wiw.pl/historia/dziejepanstw/058-114.asp [dostęp: 15.11.2009].

²¹ Por. M. Chang, A Historical Sketch of Christianity in China, Taipei 1985, s. 4.

²² M.A. Nourse, Dzieje 400.000.000 narodu. Chiny od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, Warszawa (b.r.w.), s. 107-108.

²³ Por. A. Mez, Renesans Islamu, tłum. J. Danecki, Warszawa 1980, s. 34.

²⁴ W kalendarium islamu był to IV wiek.

²⁵ Por. B. Horlemann, Tibeter und Muslime in Nordwestchina: eine komplexe Beziehung, [w:] „China heute”, nr 3, 2009, s. 180-187.

²⁶ Por. M. Kropp, Förderung einer-chinesisch-arabischen Schule für muslimische Frauen in Gansu durch die Lanzhou Chengde sino-arabische Mädchenschule, [w:] „China heute”, nr 3, 2009, s. 178-179.