Czytelnia

O świecie w kontekście misji

Kurban Bajram u Tatarów Polskich

Kurban to najważniejsze święto muzułmańskie, zwane również świętem ofiar. Tatarzy polscy przyjęli jego turecką nazwę, gdyż w języku arabskim święto określa się mianem Id al-Adha, a w języku perskim mówi się o Eid-e Ghorbam.

Święto ofiary upamiętnia ofiarę Abrahama i jego bezwzględne posłuszeństwo woli Bożej. Na pamiątkę tego zdarzenia, tj. złożenia barana zamiast dziecka, każdy ojciec rodziny składa w ofierze właśnie barana, ewentualnie wielbłąda lub krowę. Wymaga się przy tym rytualnego zabicia zwierzęcia i podziału mięsa na trzy części: dla potrzebujących, dla krewnych i do spożycia na wspólnej uczcie.

Tekst jest fragmentem artykułu dra Jerzego Nikołajewa pt. "Praktyki religijne Tatarów polskich na przykładzie obchodzenia święta Kurban Bajram"
Zob. NURT SVD 1 (2013) s. 235-252

Świętowanie polega też na modlitwie w meczecie, recytacji Koranu i rozdzielaniu prezentów. Składki pieniężne prowadzone przy okazji tego święta przeznacza się na cele charytatywne.

Opis składania ofiary podczas obchodów Kurban Bajram dotyczy głównie czynności rytualnych wypełnianych publicznie w odpowiedniej, dramatycznej niemal scenerii i z wykorzystaniem elementów poczucia przynależności do określonej grupy religijnej. Rytuał tatarski w tym zakresie wskazuje na istniejący od lat (a nawet wieków) dualizm w praktykowaniu religijnym: „tatarskim” i „muzułmańskim”29.

Tatarskie ofiarowanie podczas Kurban Bajram rozpoczyna sekwencja przyprowadzenia zwierząt i uwiązania ich do barierek odgradzających miejsce złożenia ofiary od meczetu. Miejsce wyznacza się z tyłu meczetu z uwagi na brutalny sposób zabijania zwierząt, protesty obrońców praw zwierząt do godnej śmierci, a także w interesie małoletnich dzieci.

W drugiej odsłonie rytuału dochodzi do poświęcenia zwierząt, które mają być złożone. Najpierw imam odbywa rozmowy z każdym z ofiarodawców, podczas których wyjawiane są intencje składania ofiar zwierzęcych. Następnie każde ze zwierząt skrapiane jest wodą na znak obmycia i odczytuje się stosowne wersety modlitewne. Później rzezak przywiązuje do rogów zwierząt (w przypadku rogacizny) białą chustę. Dalej następuje kulminacyjna część składania ofiary poprzez zarżnięcie spętanego powrozem i powalonego na ziemię zwierzęcia. Przecięcie gardła ofiarnego zwierzęcia następuje przy pomocy naostrzonej kosy lub bardzo ostrego noża. Po wypłynięciu całości krwi z organizmu zarżniętego zwierzęcia przystępuje się do dzielenia mięsa i rozdawania go osobom obecnym na Kurban Bajram30.

Należy przy tym pamiętać, że zwierzęta ofiarne muszą odpowiadać określonym kryteriom formalnym. Przede wszystkim powinny być to zwierzęta rogate31. Drugi warunek związany jest z płcią (męską) zabijanego zwierzęcia. Bierze się to stąd, że na ofiarę Abraham wybrał właśnie samca. Trzeci wymóg sprowadza się do wymaganego wieku zwierzęcia. Zaleca się składanie w ofierze młodych osobników. Na przykład w Indonezji maksymalny wiek zwierząt składanych w ofierze wynosi: 5 lat – wielbłądy, 2 lata – krowy i rok – kozy.

[bt_quote style="box" width="0"]

Muzułmańskie święto Kurban Bajram przypada dziesiątego dnia miesiąca Dhul-Hijah w trzecim dniu pielgrzymki do Mekki. Jest to święto ruchome trwające cztery dni.

Kurban, czyli ofiara, to symbol posłuszeństwa muzułmanów wobec Allaha i forma hołdu wobec idei i zasad islamu.

Złożenie kurbanu oznacza też odrzucenie innych bogów, wyznanie wiary w Allaha i wdzięczność wobec Boga. Cel ofiary sprowadza się także do złożenia Bogu w ofierze własnych codziennych spraw i gotowość złożenia w darze wszystkiego. Zewnętrzne zachowanie ma symbolizować wewnętrzne pozostawanie w ciągłej dyspozycyjności muzułmanów do złożenia najwyższej ofiary ze swego życia.

Kurban Bajram obchodzone jest przez cały świat islamski. Dzielenie się mięsem z zabitych rytualnie zwierząt ma wzmacniać więzi międzyludzkie i budować społeczeństwo muzułmańskie pozbawione skąpstwa i egoizmu.

W Polsce uroczystości bajramowe obchodzone są w zabytkowych meczetach w Bohonikach i Kruszynianach na Podlasiu i gromadzą tatarskie rodziny z kraju i zagranicy. Tradycyjnie po modlitwach w bohonickim meczecie na przyległym placu następuje rytualny ubój zwierząt, najczęściej byków ufundowanych przez wiernych.

Kurban Bajram jako forma praktykowania religijnego posiada także walor integracyjnego święta. Z tej okazji dorośli otrzymują podarunki, najczęściej w postaci odzieży a dzieci – słodycze i owoce. Ważnym elementem praktykowania Kurban Bajram jest wspólna uczta, podczas której podaje się specjały kulinarne z obowiązkowym ryżem (pilaw), jarzynami, sałatą i leguminą jabłkową. Elementem integrującym jest również możliwość dzielenia się środkami materialnymi z osobami potrzebującymi. Rekordziści-jałmużnicy przeznaczają na ten cel nawet 10 procent swego rocznego dochodu.

Autor rozmyślnie w tytule używa sformułowania „bajram”, choć słowo to oznacza święto i taka zbitka językowa rozumiana wprost może być odbierana jako stylistyczne nadużycie. Należy jednak określenie to traktować w kategoriach tradycji. (zob. www.mzr.pl.swieta.php?id_sw=3 [dostęp 14.02.2013].)

[/bt_quote]

W warunkach, w których funkcjonują polscy Tatarzy, wiek ofiarnych zwierząt to najczęściej 3 lata. Selekcję zwierząt przeprowadza się też pod względem ich czystości seksualnej. Zasadniczo składa się zwierzęta izolowane seksualnie i wcześniej nie dopuszczone do rozpłodu. Wstrzemięźliwość seksualna ofiarnych zwierząt ma nie tylko znaczenie rytualne, ale również uzasadnienie smakowe, zwłaszcza w przypadku młodych byków, które w polskich warunkach najczęściej zarzyna się dla zaspokojenia potrzeb religijnych32.

W przypadku polskich Tatarów jako zwierzęta ofiarne wykorzystuje się przede wszystkim trzyletnie byki i barany. Poza tym mogą to być także koguty, kury, indyki, sporadycznie króliki. W sytuacji zwierząt pozbawionych rogów odpadają oczywiście czynności polegające na zawiązaniu ich białą chustą tuż przed zarżnięciem. Natomiast na przykładzie drobiu widać zrozumiałe trudności związane z rozdzieleniem części zarżniętego zwierzęcia. Według niektórych wyznawców mahometanizmu wątpliwości pojawiają się także co do precyzyjnego określenia wieku zwierząt, zwłaszcza tych zakupionych na wolnym rynku33.

Rytualnemu zabijaniu zwierząt na Kurban Bajram towarzyszy przeświadczenie o wyjątkowym znaczeniu poszczególnych gatunków zwierząt. Na przykład zarżnięty kogut ma w przyszłości budzić umarłych na tamtym świecie. Nie brakuje jednak przeciwników wykorzystywania kogutów do rytualnych obrzędów, którzy swoje stanowisko uzasadniają argumentacją o zbyt skromnym charakterze ofiary, tak naprawdę możliwej jedynie w przypadku osób niemajętnych34.

Ponadto istotny w praktykowaniu tego święta jest sposób dokonywania zarzynania zwierząt. Czynność ta powinna być wykonana szybko i sprawnie, tak żeby nadmiernie nie męczyć zwierząt, a jednocześnie doprowadzić do całkowitego wypłynięcia krwi, co ma podstawowe znaczenie dla zachowania cechy halal.

Zarżnięcia dokonuje się poprzez trzykrotne (do siebie, od siebie i do siebie) pociągnięcie przy użyciu bardzo ostrego narzędzia (kosy lub noża). Zwierzęta układa się na prawym boku w kierunku Mekki i wiąże trzy nogi, pozostawiając wolną czwartą – tę najbliżej serca35.

W kwestii praktykowania religijnego święta kurbanu nie można pominąć miejsca dokonania rytuału. Trzeba przy tym uwzględnić, że generalnie brakuje precyzyjnych nakazów w przedmiotowej kwestii, choć przyjęto, że najbardziej odpowiednim do tego jest miejsce tuż za meczetem. Zdecydowały zapewne względy praktyczne, choć wcześniej praktykowano jeszcze procesyjne przeganianie (ciągnięcie za ogon) byków wokół meczetu. Wówczas zarzynanie odbywało się obok meczetu36.

Trzeba pamiętać też o wymaganiach stawianych rytualnym rzezakom (czystość seksualna, post, ablucja całego ciała). Dokonują oni czynności uboju nie tylko w okolicach meczetów, ale także w miejscu swego zamieszkania zachowując przy tym szczególne wymogi. Jednakże mięso pakowane jest zazwyczaj do foliowych worków, a skóra sprzedawana do garbarni. W ten sposób odstępuje się od uświęconej tradycji, według której obowiązuje specjalny sposób rozdziału mięsa, z czego głowa, dwie nogi, skóra i lewa łopatka przypadały imamowi jako osobie goszczącej tradycyjnie wszystkich uczestniczących w bajramie wiernych. Ponadto skóra zwierzęcia symbolizująca ciepło domowego ogniska i miała służyć imamowi do innych obrzędów religijnych. Natomiast wnętrzności, kości i głowę zwierzęcia zakopywano w ziemi, a mięsem faszerowano przeważnie kołduny37.

Tradycyjnie osoby składające ofiarę rytualną przestrzegały 14-dniowego postu przed dniem złożenia ofiary. Musiały też zatroszczyć się o odpowiednie zwierzę. Ponadto ważne było wyraźne określenie intencji złożonej ofiary, o czym informowano imama przed skropieniem zwierzęcia38.

In genere trzeba pamiętać, że zabójstwom rytualnym zwierząt sprzeciwia się ta część opinii publicznej, która stoi na stanowisku chroniącym praw zwierząt i uwzględniającym konieczność humanitarnego ich traktowania oraz uśmiercania. Niewątpliwie rytualnemu zarżnięciu każdego z ofiarowanych zwierząt towarzyszy cierpienie, którego można by uniknąć zabijając je w inny sposób. Fundamentaliści islamscy broniąc swego stanowiska, podobnie jak w przypadku obrzezania, wskazują na wielowiekową tradycję w tym zakresie i szczególną cechę identyfikacji religijnej wyrażającą się w takich właśnie rytuałach. Przeciwnicy rytualnych mordów zwierząt (np. w Antwerpii w 2011) wykorzystują broszury informacyjne wzywające do zaniechania tych działań i propagują idee humanitarnego traktowania zwierząt, czego niestety nie da się połączyć z tradycją.

Z kolei w ramach publicznej debaty we Francji w 2012 roku przyjęto rozwiązania polegające na otwarciu za państwowe pieniądze siedemdziesięciu rytualnych ubojni umożliwiających dokonanie rzezi w humanitarnych warunkach i zaproponowano chętnym atrakcyjną cenowo stawkę 270-300 euro za zarżniętego tam barana (dla porównania barany na kurban w Polsce można było wówczas nabyć już za 200 zł). Akcja ta była odpowiedzią obywatelskiego społeczeństwa francuskiego na bałagan spowodowany zabijaniem rytualnym zwierząt w zupełnie przypadkowych miejscach (ulice miast, schody, parkingi i widok ciężarówek pełnych resztek organicznych zwierzęcych). Zdecydowały tu jednak nie tylko względy sanitarno-epidemiologiczne, ale też negatywne opinie turystów39.

Natomiast w 2010 roku w Wielkiej Brytanii organizacje chroniące praw zwierząt skutecznie zniechęciły klientów marketów spożywczych do kupowania zabitych rytualnie kurczaków. Zwrócono przy tym uwagę na fakt, że drób przed zabiciem ogłuszany jest prądem słabej mocy i wcale nie gwarantuje utraty świadomości zwierząt podczas zabijania. W społecznej dyskusji głos zabrał szef brytyjskiego resortu rolnictwa, nakazujący wyraźne oznakowanie źródła pochodzenia mięsa oferowanego do sprzedaży w sklepach i restauracjach. Tym niemniej debata na Wyspach Brytyjskich wokół halal i w ogóle szariatu wpisuje się w szerszy kontekst funkcjonowania muzułmanów w społeczeństwach Europy zachodniej40.

Natomiast sporadycznie zdarzają się przypadki zagrożenia porządku i bezpieczeństwa w miejscu publicznym w sytuacji nieostrożnego obchodzenia się podczas uboju. Na przykład w 2011 roku w strefie Gazy przeznaczona na kurban krowa spanikowała i stratowała człowieka. Tego typu zdarzenia mają jednak charakter zupełnie incydentalny41.

Trzeba pamiętać, że obchodzenie Kurban Bajram to również okazja do podjęcia działań sprzyjających ugruntowaniu pokoju na świecie. Stąd też, np. w 2012 roku siły rządowe i syryjska opozycja ogłosiły zawieszenie broni na czas świętowania kurbanu. Natomiast zgoła inny przebieg miało świętowanie kurbanu w tym samym roku w Afganistanie, kiedy zamachowiec-samobójca zabił czterdzieści jeden i ranił pięćdziesiąt osób42. Z kolei w przypadku muzułmanów rosyjskich władze państwowe (prezydent i premier) w 2012 roku przesłały kurtuazyjne życzenia z okazji Kurban Bajram przewodniczącemu Rady Muftich Rosji, Rawilowi Gajmuditunowi uczestniczącemu wraz z grupą 170 tysięcy wiernych w moskiewskich obchodach tego święta43.

We Francji zaś ułatwienia w świętowaniu kurbanu stały się przedmiotem propozycji przedwyborczych w kampanii prezydenckiej w 2012 roku ze strony Evy Joly – kandydatki Zielonych. Wniosek ten przepadł w imię obrony francuskiej laïcité, chociaż propozycja obejmowała rozciągnięcie dnia wolnego od szkoły i pracy nie tylko w Kurban Bajram, ale też wżydowskie święto Jom Kippur44.

Ważny jest przy tym także stosunek władz polskich i ustawodawstwa państwowego umożliwiającego muzułmanom świętowanie religijne. W tym miejscu należy uwzględnić fakt, że Tatarzy polscy mogą swobodnie praktykować swoje święta (w tym kurban), gdyż stosowne przepisy umożliwiają im uzyskanie „wolnego” od szkoły i pracy45. Przepisy te wydane zostały na podstawie art. 42 ust. 4 Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania i umożliwiają zainteresowanym uzyskanie dnia wolnego po zgłoszeniu takiego wniosku, jednak z obowiązkiem odpracowania lub wyrównania zaległości szkolnych46.

Trzeba jednak zwrócić uwagę, że cechą szczególną wyróżniającą praktykowanie religijne Tatarów polskich są ich zwyczaje, pielęgnowane chociażby w tradycji żywieniowej. Jako zasadę ogólnoislamską traktuje się wspomniane wcześniej odrzucenie wieprzowiny na rzecz typowych potraw tatarskich. Niewątpliwie należy do nich potrawa o nazwie „tatar”, wchodząca przecież w skład wielu kuchni na świecie. W przypadku Tatarów polskich składnikiem tej potrawy jest mięso końskie i dwa żółtka. Inne mięsa w tym przypadku nie są brane pod uwagę. Zwyczajowo przy okazji świąt tatarskich spożywa się także kołduny, pierogi z mięsem, trebuszok i bielusz. Preferowanym mięsem służącym do nadzienia jest to pochodzące z uboju świątecznego (kurbanowego)47.

Świętowanie Kurban Bajram i innych świąt islamskich możliwe jest pod warunkiem zachowania higieny osobistej i czystości ubrań. Przed każdorazowym udaniem się do meczetu obowiązkowa jest ablucja całego ciała i założenie czystego ubrania. Czystość fizyczna ma ucieleśniać czystość intencji zanoszonych do Boga.

Przy tej okazji należy też wspomnieć o zanikającej tradycji wykorzystywania dawnych strojów tatarskich, tańców i języka tatarskiego. Trzeba jednak uwzględnić, że kilkusetletni pobyt w Polsce Tatarów doprowadził do ich stopniowej asymilacji, co widoczne jest również w celebrowaniu przez nich świąt katolickich. Przejawem uszanowania tradycji niemuzułmańskiej przez Tatarów polskich jest ustawianie przez nich choinki na Boże Narodzenie, bal sylwestrowy (w sytuacji, gdy muzułmanie posługują się zupełnie innym kalendarzem), rozbijanie wielkanocnych jajek czy odwiedziny zmarłych w dniu Wszystkich Świętych. Tym nie mniej Tatarzy polscy nie zapalają światła na grobach, lecz składają kwiaty i zasadniczo nie przyklękają. Celebracja świąt katolickich i prawosławnych przez Tatarów polskich stanowi wyraz uszanowania dnia świątecznego bez względu na konfesję i daje możliwość spotkań towarzyskich z rodziną i sąsiadami48.

Interesujące z punktu widzenia tradycji religii muzułmańskiej są postawy polskich Tatarów. Muzułmanie arabskiego pochodzenia zarzucają im np. niezakrywanie kobiecych twarzy i w ogólności inny sposób traktowania kobiet. Poważnym zarzutem ze strony Arabów wobec polskich Tatarów jest także wykorzystywanie przez nich nazwy bajramów, a nie ich arabskich odpowiedników. W odpowiedzi pojawiają się opinie wskazujące na hołdowanie zasadom islamu tatarskiego (tureckiego) – a nie arabskiego49.

Generalnie trzeba przy tym zauważyć, że na praktykowanie religijne Tatarów polskich ma także wpływ istnienie wewnętrznych podziałów w świecie islamu. Z jednej strony występuje ortodoksyjna część wyznawców skupiona wokół „Świata Islamu” i Muzułmańskiego Związku Religijnego, a z drugiej – przedstawiciele koncepcji zachowania „swojskości” (tj. polskości) tradycji religii tatarskiej w Polsce. Stąd też dla przeciwwagi wobec Muzułmańskiego Związku Religijnego utworzono Związek Tatarów Polskich. Jednak traktowanie Tatarów polskich jedynie w kategoriach ich „tatarskości” lub „muzułmańskości” pozbawić ich może cechy tożsamości budowanej nie bez trudu od stuleci na ziemiach polskich. Nie bez znaczenia jest jednak to, że kultywowanie tradycji religijnych, m.in. przez obchodzenie świąt muzułmańskich, zapewnia Tatarom polskim udział we wspólnotowym (integracyjnym) mimo wszystko charakterze religii islamskiej50.

_____________________________ 

29 Na tak rozumiany dualizm wskazuje zwłaszcza K. Warmińska, Tatarzy polscy. Tożsamość religijna i etniczna, Kraków 1999, s. 119

30 Zob. M. Konopacki, Białostocki szlak tatarski, Warszawa 1977, s. 20-22.

31 W żadnym względzie nie mogą to być świnie, powszechnie w islamie i judaizmie uważane za nieczyste, stąd też ogólny zakaz spożywania wieprzowiny (zob. J. Bielawski, Islam. Religia..., dz. cyt., s. 29).

32 Zob. K. Warmińska, Tatarzy polscy, dz. cyt., s. 122.

33 Zob. A. Miśkiewicz, Tatarzy polscy, dz. cyt., s. 24.

34 Zob. S. Nasr, Idee i wartości islamu, Warszawa 1988, s. 92.

35 Zob. K. Warmińska, Tatarzy polscy, dz. cyt., s. 123.

36 Por. www.mzr.pl/kurbann.php?id_kur=3 [dostęp: 15.02.2013].

37 Zob. Z. Jasiewicz, Tatarzy polscy. Grupa etniczna czy etnograficzna?, „Lud”, t. 64, 1980, s. 92.

38 Zob. S. Nasr, Idee i wartości islamu, dz. cyt., s. 100.

39 Zob. Z.Wierzbicki, Konflikt w łonie polskiego islamu, „Polityka Wschodnia”, 1.04.2012, s. 11.

40 Zob. szerzej J. Nikołajew, Problematyka szariatu wykorzystywanego przez muzułmańskich mieszkańców Wielkiej Brytanii, [w:] T. Guz i in. (red.), Ius et mundur. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Lechowi Antonowiczowi, Lublin 2011, s. 353-370.

41 Zob. www.muzulmanie.com [dostęp: 15.02.2013].

42 Zob. www.euroislam.pl [dostęp: 15.02.2013].

43 Według danych szacunkowych w Moskwie mieszka około 1 mln wyznawców islamu. Por. www.euroislam.pl [dostęp: 15.02.2013].

44 Por. www.muzulmanie.com [dostęp: 15.02.2013].

45 Zob. Rozporządzenie Ministrów Pracy i Polityki Socjalnej i Edukacji Narodowej z 11.03.1999 r. w sprawie zwolnienia od pracy lub nauki osób należących do kościołów i innych związków wyznaniowych w celu obchodzenia świąt religijnych nie będących dniami ustawowo wolnymi od pracy, Dz.U. Nr 26, poz. 235 z późn. zm.

46 Zob. A. Mezglewski i in., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011, s. 230-231.

47 Zob. K. Warmińska, Tatarzy polscy, dz. cyt., s. 123.

48 Zob. Z. Wierzbicki, Konflikt w łonie..., dz. cyt., s. 22.

49 Tamże.

50 Zob. K. Warmińska, Tatarzy polscy, dz. cyt., s. 124.

 

Jerzy Nikołajew - doktor prawa, specjalizacja – prawo wyznaniowe. Wykładowca KUL. Autor monografii: Duszpasterstwo więzienne. Tradycje, teraźniejszość i perspektywy (Lublin 2009); Wolność sumienia i religii skazanych i tymczasowo aresztowanych (Lublin 2012). Członek zwyczajny Polskiego Towarzystwa Prawa Wyznaniowego.