Autor: Grzegorz M. Dzhala SMSAA

Tekst pochodzi z artykułu pt. "Misjologia prawosławna w ujęciu historycznym – główne trendy", NURT SVD 2(2020) s. 90-107.
Nieznaczne skróty, adjustacje i formatowanie tekstu zostały dostosowane do internetowej wersji tego artykułu.
Oryginalny tekst artykułu: www.nurtsvd.pl

 

„Chrześcijański świat mało zna prawosławie. Zna tylko zewnętrzne, przeważnie negatywne strony prawosławnej Cerkwi, lecz wewnętrzne, duchowe skarby są mu nieznane” – pisał Mikołaj Bierdiajew (2020). Do takich skarbów należy m.in. misyjne doświadczenie Cerkwi prawosławnej (dalej: CP).

Do 90. lat XX wieku błędnie uważano (głównie na zachodzie), że Kościoły prawosławne nie są misyjne i nie prowadzą działalności misyjnej. Wynikało to nie tyle z braku informacji na ten temat, co raczej z pewnej ignorancji, ponieważ o prawosławnych misjonarzach i głównych zasadach misjologii prawosławnej można było dowiedzieć się przynajmniej z kilku źródeł: np. w latach 1937-1945 wydano siedmiotomowe dzieło Kenetta Scotta Latourette’a History of the Expansion of Christianity, a następnie w latach 1957-1962 pięciotomowe Christianity in a Revolutionary Age. W Polsce zagadnienia te można było śledzić od 1973 roku w artykułach publikowanych m.in. w „Zeszytach Misjologicznych” Akademii Teologii Katolickiej (Dzhala, 2015, s. 5-9, 99-100).

Fot. Irina Babina (za: www. unsplash.com)W 1986 roku James Stamoolis opublikował książkę Eastern Orthodox Mission Theology Today. Była to pierwsza próba usystematyzowania misjologii prawosławnej, by „zapełnić pustkę” w tej dziedzinie. Do tej pory bowiem pojawiały się tylko opracowania poszczególnych okresów, nie było zaś żadnej kompleksowej publikacji, nawet prawosławnych autorów, która dałaby całościowy obraz prawosławnych misji od Bizancjum aż do rewolucji rosyjskiej 1917 roku. Sam autor już we wstępie zaznaczył, że zainteresowanie misjami prawosławnych u wielu osób wywoływało zdziwienie.

Żadnych publikacji nie było również o misjach Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej (dalej: RCP) aż do czasu, gdy tę lukę wypełnił pracujący w Londynie prawosławny kapłan Eugeniusz Smirnov. W 1903 roku wydał on książkę A Short Account of the Historical Development and Present Position of Russian Orthodox Mission, do napisania której motywowali go ludzie zainteresowani tą tematyką. Na przestrzeni następnych 40 lat nie pojawiła się w tej materii żadna inna publikacja ani w językach obcych, ani w języku rosyjskim.

W 40 lat później inny prawosławny autor Serge Bolszakoff wydał The Foreign Mission of the Russian Orthodox Church.

Co określamy mianem misji prawosławnych?

Polski misjolog ks. Antoni Kurek, pisząc o Działalności misyjnej prawosławia, stawiał pytanie o to, które misje zaliczamy do misji prawosławnych. Odpowiedź zależy od sprecyzowania, czym jest prawosławie. Jeżeli będziemy je postrzegać tylko w kategoriach jurydyczno-dogmatycznych, czyli jako Kościół powstały w wyniku schizmy wschodniej (1054), to nie będziemy mieć jego pełnego obrazu. Prawosławie należy raczej ujmować w kategoriach kulturowych i w tym sensie jawi się ono jako chrześcijaństwo powstałe w kręgu kultury wschodniej (Kurek, 1979, s. 71).

Misje okresu przedbizantyńskiego, chociaż były prowadzone przez misjonarzy Kościoła wschodniego, nie są jeszcze misjami prawosławnymi. Były to misje Kościoła pierwotnego. O misjach prawosławnych mówimy dopiero wówczas, gdy powstała alternatywa prawosławia, czyli gdy cesarz przeniósł swą stolicę do Konstantynopola.

Słaby misyjny cezaropapizm Bizancjum i Moskwy

Patrząc na historię Bizancjum, odnosi się wrażenie pewnej samowystarczalności, samozakochania się i zamknięcia w sobie Cerkwi oraz imperatorów, co (przynajmniej częściowo) doprowadziło do upadku imperium.

Harmonia między Kościołem a państwem pozwalała – w warunkach kultury wschodniej – być chrześcijaństwu religią państwową. Dla cesarzy i carów ewangelizacja stanowiła doskonały środek rozszerzania wpływów oraz dbałości o własny interes. W XIV stuleciu konstantynopolitański patriarcha Antoni mówił, że „niemożliwe jest dla chrześcijan mieć Kościół, lecz nie mieć cesarza. Państwo i Kościół istnieją w nierozerwalnym związku i wspólnocie ze sobą i nie można ich oddzielić od siebie” (Przybył, 1996, s. 72).

Od IV wieku imperatorzy (cesarze) uważali za obowiązek podtrzymywać chrześcijańskie wspólnoty poza granicami swego imperium. Rozwój chrześcijaństwa był wspomagany przez stosunki dyplomatyczne i handlowe, których ośrodkiem stało się Bizancjum. Mówiąc o stosunkach dyplomatycznych, zauważamy, że dość często inicjatorami (w Bizancjum) przyjęcia chrztu byli władcy narodów pogańskich, którzy w ten sposób chcieli zostać włączeni do grona państw cywilizowanych. Jeżeli jakiś pogański naród usłyszał słowo Boże, wówczas go chrzczono. Jednak główny cel chrystianizacji pogan stanowiło osłabienie ich potencjalnego zagrożenia wobec cesarstwa i ewentualnej agresji (Джала, 2016, c. 40-41).

Pod koniec XV wieku koordynatorem misji w Moskowie stało się państwo, które następnie podjęło zorganizowaną działalność misyjną. Do XVII wieku główną siłę w przeprowadzaniu misji stanowili mnisi, a nie kościelna hierarchia. Regularna misja RCP, podporządkowana polityce państwowej, rozwinęła się od podbicia Kazania przez Iwana IV Groźnego w 1552 roku. Powstawały nowe klasztory, lecz nie z inicjatywy mnichów, a z nakazu władcy. „Założenie klasztoru było dla cara lub metropolity jednocześnie państwowym i misyjnym zadaniem; […] chrystianizacja nowo zdobytych terytoriów dla moskiewskiej władzy była jego świętym obowiązkiem […]” (Миссиология, 2009, c. 42).

Misja rozprzestrzeniła się na wschodnie terytoria Rosji. W XVI-XVII wieku powołano do istnienia ponad 300 klasztorów, których głównym celem była działalność misyjna. W 1681 roku z rozkazu cara Fiodora i z błogosławieństwem patriarchy Joachima na brzegu Bajkału została założona misja 10 mnichów. „Przełożeni klasztorów łączyli w swym obliczu władzę duchową i jako współpracownicy rządów świecką, kierując wieloma cywilnymi sprawami państwa” (Миссиология, 2009, c. 44).

W XVII wieku zapoczątkowano przyłączenie Syberii do Rosji. Misja prowadzona przez mnichów objęła również Kałmucję i Powołże (Nikitin, 1999, s. 165-175). W 1721 roku Piotr I Wielki ustanowił „duchowy reglament” – carski akt ustawowy, podporządkowujący Cerkiew państwu zamiast patriarchatowi. Takie zmiany miały na celu pozbycie się w państwie dwóch władz, jakie według Piotra I obejmowała cerkiewna hierarchia.

Działalność misyjną car traktował jako część polityki zagranicznej, przez co stała się ona misją państwową. Podbój Azji motywował względami religijnymi i z jego nakazu w nawracaniu stosowano przemoc (Базанов, 1936, c. 16). W swym ukazie z 1700 roku pisał: „Dla wzmocnienia i rozszerzenia prawosławnej chrześcijańskiej wiary oraz dla głoszenia świętej Ewangelii wśród ludów pogańskich zostało nakazane, co następuje: metropolita winien z zapałem dla świętego dzieła wyszukać wśród archimandrytów i igumenów swego okręgu zdolnego i bogobojnego męża. Po wybraniu odpowiedniego męża, należy mianować go metropolitą w Tobolsku, aby wyprowadzając ludy Chin i Mongolii z ciemności pogaństwa, doprowadzić je do poznania prawdziwego Boga i służenia Mu. Wybrany mąż winien zabrać ze sobą dwóch lub trzech zdolnych mnichów, nie za starych, którzy dzięki znajomości języka chińskiego i mongolskiego mogliby lepiej przekazywać światło świętej Ewangelii, doprowadzając owe narody do Chrystusa, naszego Pana i Boga”. [Ale już dwa lata później dodawał:] „Nie chcemy gwałcić żadnego sumienia ludzkiego i odpowiedzialności każdego zostawiamy troskę o zbawienie jego duszy” (Górka, 1971, s. 162).

Taka zmiana nastawienia była spowodowana głównie brakami odpowiednio przygotowanych osób do przeprowadzenia misyjnych założeń cara. Według historyków moskiewscy kapłani odróżniali się od wiernych tym, że umieli pisać i czytać, biskupi zaś nie mogli się pochwalić wiele wyższym wykształceniem (Рункевич, 1900, c. 6). Piotr I rozumiał, że taki poziom duchowieństwa nie umożliwia przebudowy społeczeństwa, nadzieje na przeprowadzenie dzieła skierował więc na kulturowe i intelektualne siły Ukrainy.

Akademia Kijowska, kolegia w Catkowie i Czernichowie, a także inne ośrodki edukacyjne na terenie Ukrainy wykształciły w pierwszej połowie XVIII wieku wielką liczbę osób na potrzeby misji prowadzonej przez cara Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Można powiedzieć, że w XVIII wieku przynajmniej ¾ tej działalności była prowadzona przez Ukraińców lub pod ich bezpośrednim przewodnictwem (Пекарській, 1862, c. 5).

Po śmierci Piotra I działalność misyjna została zaniedbana. Katarzyna I w 1726 roku posłała misję duchową do Pekinu (Швець, 2001, c. 25). Również Katarzyna II wykorzystała pracę misyjną do podboju azjatyckiej części swego imperium. Gdy natomiast działalność misyjna stawała się szkodliwa w procesie zjednoczenia muzułmanów, zwróciła się do Synodu RCP ze słowami: „Podobnie jak Bóg toleruje na ziemi wszystkie wierzenia, również i my pragniemy tak samo działać, naśladując Jego świętą wolę” (Evdokimov, 1986, s. 213). Dekret carycy zawiesił dalszą działalność misyjną, ponieważ misje stały się przeszkodą na drodze do integracji caratu. W swym Nakazie z 1767 roku Katarzyna II stwierdzała, że w tak wielkim imperium byłoby niebezpiecznym zabraniać bądź nie pozwalać na różne wierzenia. Państwo cofnęło CP dotacje na misje. Dla rosyjskiego prawosławia stało się to szansą na „ukościelnienie” misji.

W 1793 roku z polecenia carycy Katarzyny II założone zostało Towarzystwo Misyjne, którego cel stanowiło nawrócenie unitów na „praojcowską wiarę”. Do wykonania tego zadania wydzielone zostały: pomoc wojskowa, policja, „misyjny” wydział duchowieństwa prawosławnego oraz pieniądze.

Sytuacja nie zmieniła się z dojściem do władzy komunistów. RCP znajdowała się pod całkowitym wpływem władz w Moskwie. Kreml wyznaczał zadania dla CP, a główny kierunek planu stanowiło „rozwinięcie misyjnej działalności siłami RCP” (Сергійчук, 2001, c. 114). „Nasza działalność po likwidacji unickiej cerkwi powinna być, można powiedzieć «w cieniu», a na pierwsze miejsce należy wysunąć misyjną działalność RCP” (Сергійчук, 2001, c. 135).

Misjonarze, którzy sprzeciwiali się carskiej władzy, byli poddawani torturom lub skazywani na śmierć, a nawet zamurowywani żywcem. Takiej karze zostali poddani Ukraińcy: metropolita rostowski Arseniusz Macijewicz, arcybiskup nowgorodzki Feodosij Janowski, metropolita kolomeński Ignacy Smoła i inni.

Cele polityczne miała również Rosyjska Misja Duchowa prowadzona w Palestynie, Syrii, Libanie i Jerozolimie. Tego typu „duchowe wsparcie” kończyło się nieraz skandalami politycznymi (Dzhala, 2015, s. 81-83).

Misyjna inercja prawosławia

Niemiecki bizantynista Hans-Georg Beck (1910-1999) zauważył, że Bizancjum uznawało siebie za wyjątkowy naród, który, szczycąc się swą kulturą i wykształceniem, jakby uważał barbarzyńców i pogan niegodnymi chrześcijaństwa. W tej postawie możemy znaleźć przynajmniej cząstkowe wyjaśnienie, dlaczego państwo bizantyjskie powstrzymywało się od działalności misyjnej poza granicami swego imperium i dlaczego wykazywało się tak małą aktywnością w kwestii nawrócenia pogan – to właśnie odróżnia bizantyjską działalność misyjną od zachodniej, która funkcjonowała dość energicznie (Сорочана и Войтовича, 2011, c. 255). „Kościoły prawosławne skłaniały się do zamykania się w sobie, były zbyt narodowościowe i nie przejawiały troski o ludzi z zewnątrz” (Yannoulatos, 1989, s. 69).

Niektórzy badacze stwierdzają, że Kościół bizantyjski w ogóle nie interesował się misjami. Być może wyrażeniu takiej opinii sprzyjały wypowiedziane przez Tertuliana i Jana Chryzostoma słowa o tym, jakoby apostolska misja została spełniona (Кураев, 2010, c. 36-38).

W VII wieku plemiona arabskie, które przyjęły chrześcijaństwo, przeszły z powrotem na islam (nawet po tym wydarzeniu Arabowie byli zmuszeni płacić podatek), jednak Bizancjum nie było zainteresowane ich ponowną ewangelizacją. Znamiennym był fakt, że arabscy chrześcijanie z radością przyjmowali islam, choć ich do tego nie zmuszano, podczas gdy w Mezopotamii, w obrębie państwa perskiego, Arabowie z trudem wprowadzali wyznanie muzułmańskie (Кураев, 2010, c. 39-44).

Zdaniem ukraińskiego historyka O. Sagana przez stulecia rozwoju prawosławia w Cesarstwie Bizantyjskim, a następnie Moskiewskim, działalnością misyjną nikt nie był zainteresowany. W następstwie tego prawosławny kler utracił nawyk i zdolność do prowadzenia misji. Z kolei po upadku Bizancjum działalność misyjna była karana śmiercią przez Turków osmańskich (Саган, 2004, c. 317, 432).

O tym, że Grecy w ogóle nie byli misjonarzami, miałby świadczyć fakt, iż na misję na Morawy wysłano tylko jednego kapłana (Cyryla) i jednego diakona (Metodego). Pojawia się też pytanie, dlaczego nie przygotowano się do obrony chrześcijaństwa przed upadkiem na Wschodzie i Bałkanach (Блажейовський, 2007, c. 532).

W IX wieku cesarz Bazyli I do głównych zadań państwa zaliczył propagowanie wiary. W wielu wypadkach chrystianizacja miała charakter przymusowy i agresywny, a z czasem mieszkańcy wracali do wierzeń pierwotnych lub przechodzili na inne religie. Takie same sytuacje dostrzec można w historii RCP (Джала, 2016, c. 137-147).

Osiągnięcia misji prawosławnych

Mimo to osiągnięcia w misyjnej działalności prawosławia są niemałe. Misje prawosławne znacznie wyprzedziły misje katolickie w Azji, wypracowując własne metody i tworząc bogatą historię. Staraniem misjonarzy patriarchatu konstantynopolitańskiego w krajach nawróconych zorganizowano lokalne Kościoły prawosławne, które z biegiem czasu, nie bez oporu ze strony Konstantynopola, uzyskały całkowitą niezależność od Kościoła macierzystego.

Pojawiające się Kościoły, nie chcąc być zależne od Bizancjum i nie mogąc utrzymać autokefalii, swą niezależność ogłaszały na drodze schizmy. Formą jej osiągnięcia było odrzucenie dekretów soborowych. W ten sposób powstał Kościół nestoriański (perski), a później Kościół monofizycki. Takie wypadki nie były rzadkością. Ponadto te młode Kościoły prowadziły niezwykle aktywną działalność misyjną (Kurek, 1979, s. 76-78).

W historii Cerkwi bizantyjskiej widać pustkę między osiągnięciami misji a odbiciem tego faktu w literaturze (Кураев, 2009, c. 278-304). Brakuje właściwych dla Greków dysput, które poruszałyby problemy związane z misjami. Owoc działalności misyjnej Bizancjum jest widoczny i dziś, brakuje jednak metod oraz form tej działalności.

Historia przekazuje fakty o działalności misyjnej pojedynczych misjonarzy. Pisarze opisywali rezultaty pracy, lecz nie ukazywali jej metody. Niektórzy autorzy, opisując historię Konstantynopola, zaznaczają, iż ogromne dziedzictwo w dziedzinie posłannictwa prawosławnego Kościoła bizantyjskiego zostało zniszczone lub zagubione z powodu długich prześladowań. Możemy jednak zadać pytanie, dlaczego zniknęły jedynie zapisy dotyczące misji, podczas gdy inne dziedziny życia Kościoła bizantyjskiego zostały dobrze udokumentowane?

Niezrealizowane możliwości

RCP miała wiele konstruktywnych projektów i możliwości, które nie przyniosły do końca zamierzonych efektów. Dla przykładu można przytoczyć założenie w 1797 roku Kazańskiej Akademii Duchowej, której celem było przygotowanie naukowo-praktyczne kleru. Akademia w XIX-XX wieku wydała wielu działaczy misyjnych, którzy byli bardziej naukowcami (rozwinęli etnografię, antropologię itd.) niż głosicielami prawosławnej misji (Dzhala, 2015, s. 78-79).

Po śmierci wielkich misjonarzy – jak bp Innocenty Kulczycki, Filofej Leszczyński, Innocenty Weniaminow – misje zostały zamknięte, ponieważ Synod RCP nie znalazł innych misjonarzy do pracy (Джала, 2016, c. 149, 168; Jakunin, 1981, s. 29). Nad tym, że „misyjność przez Cerkiew nie była ceniona i jej znaczenie było pogardzane”, ubolewali misjonarze, którzy poświęcili temu dziełu całe swe życie (Dzhala, 2015, s. 86-87).

Misjonarze

Mimo że w Bizancjum było wielu misjonarzy, którzy nieśli Ewangelię, w historii zapamiętano tylko kilka imion, spośród których jak mantra powtarza się jedynie imiona świętych Cyryla i Metodego. Ich podróże do Arabów i Chazarów miały raczej charakter dyplomatyczny, a nie misyjny. W poselstwie do Arabów Cyryl był jednym z kilku pomocników, aby uzgodnić warunki wymiany jeńców. Z kolei cel jego wizyty wśród Chazarów miał charakter wojskowo-polityczny (Кураев, 2010, c. 53-56).

Na Morawach Cyryl i Metody spełniali raczej zadanie pastoralne, a nie misyjne, ponieważ książę Borys, zapraszając bizantyjskich misjonarzy, pisał: „Ludzie nasi, odrzuciwszy pogaństwo, trzymają się przykazań chrześcijańskich” (Кураев, 2010, c. 53). Warto podkreślić, że pismo i modlitwy w języku słowiańskim istniały już 60 lat przed przybyciem Cyryla i Metodego na Morawy (Кураев, 2010, c. 53).

Imperium Konstantynopola sprawowało kontrolę nad Cerkwią za pomocą własnej hierarchii kościelnej. Nieraz pod jej adresem padały oskarżenia o to, że duchowni byli agentami imperatora, którzy za cel stawiali sobie zniewolenie nowo ochrzczonego państwa (Джала, 2016, c. 46-47). Pozytywny fakt stanowiło to, że Bizancjum nie faworyzowało języka greckiego, co pozwoliło ludziom różnych państw usłyszeć Pismo Święte w ojczystym języku, a przez to lepiej je zrozumieć i przyjąć.

Inną cechą bizantyjskich misjonarzy było formowanie przez nich miejscowego duchowieństwa oraz zakładanie kościołów. W RCP lista misjonarzy była długa. Oprócz imion zapisane są liczne dzieła misjonarzy, dzienniki, opracowania. Śladami bizantyjskiej metodologii poszli tacy wybitni misjonarze RCP jak Stefan z Permu, Iwan Weniaminow, Iwan Kasatkin, którzy uczyli się języków miejscowej ludności i działalności misyjnej nie łączyli z rusyfikacją. Utworzyli diecezje, w których byli biskupami, stworzyli alfabet oraz wydali cenne księgi liturgiczne i inne.

Międzywojenne ożywienie

Lata międzywojenne oraz okres po II wojnie światowej do końca lat 50. był dla greckiego prawosławia czasem immobilizmu misyjnego, spowodowanym głównie prozelityzmem ze strony katolików i protestantów. Dopiero IV Kongres Międzynarodowej Organizacji Młodzieży Prawosławnej (1958) zaczął interesować się misjami, w wyniku czego powstał komitet Syndesmos. Jego celem było: zapoznanie się z działalnością misyjną chrześcijaństwa, szczególnie misyjną działalnością RCP; bieżące informowanie wiernych prawosławnych o misjach; założenie w przyszłości własnej misji prawosławnej.

W 1959 roku w Atenach wydano pismo misyjne Poreuthendes. W 1961 roku powstało Międzynarodowe Prawosławne Centrum Misyjne. Od 1960 roku CP w Grecji przeżywała odnowę w zakresie misji i chociaż nie prowadziła działalności misyjnej, pojawili się wybitni teoretycy: Nikos Nissiotia, Anastasios Yannoulatos, Paul Verghese. Podkreślali oni jedność Kościoła misyjnego i mówili o misji jako kontynuacji Zesłania Ducha Świętego, który odgrywa decydującą rolę w dziele misji. Wskazywali także na chrystologiczny aspekt misji oraz metanoję (nawrócenie) jako element znaczący dla prawdziwości świadectwa misjonarza (Джала, 2016, c. 265-266)¹.

W 1969 roku greckie prawosławie po raz pierwszy obchodziło Tydzień Misyjny. Z tej okazji biskupi wydali list pasterski, a w radio i telewizji emitowano okolicznościowe programy. Od 1982 roku centrum Apostoliki Diakonia przy Synodzie Biskupów zaczęło wydawać misyjny kwartalnik Panta Ta Ethni celem przybliżenia wiernym sylwetek prawosławnych misjonarzach i ich działalności w różnych zakątkach świata.

W 1988 roku w Grecji (Neapolis) doszło do spotkania przedstawicieli Kościołów wschodnich. Jego celem było pokazanie, że „misyjne powołanie powinno stać się główną troską i obowiązkiem Kościoła” (Саган, 2004, c. 320). To spotkanie zachęciło wszystkie Kościoły prawosławne do stworzenia programu ożywienia ducha misyjnego w różnych grupach społecznych. Przy uczelniach teologicznych powołano katedry misjologiczne, stworzono także centrum przygotowania misjonarzy, zaczęto zbierać ofiary na misje i zachęcać mnichów i mniszki do pracy misyjnej (Саган, 2004, c. 318-321).

Również prawosławie moskiewskie przejawiało misyjny dynamizm w historii. W 1865 roku założone zostało Prawosławne Towarzystwo Misyjne, którego działalność przyniosła owoce dla RCP. Obiecujące były też zjazdy misyjne. „Mobilizowały [one] Cerkiew do utrzymania państwa w jedności wiary oraz broniły społeczeństwo przed rozbiciem” (Dzhala, 2015, s. 76-78).

Na początku XX wieku, na przedsoborowych spotkaniach RCP, zainicjowany został program rozwinięcia działalności misyjnej w Imperium Rosyjskim. Powołano do istnienia tzw. misjonarzy-konsultantów, którzy mieli być wsparciem dla młodych misjonarzy bądź przygotowywać do pracy misyjnej. Następne zadanie stanowiło zwiększenie ilości fachowych szkół misyjnych, jak też zwiększenie ilości specjalistycznej literatury. Programu tego nie zrealizowano do czasu Moskiewskiego Soboru (1917-1918), natomiast po soborze jego realizacja stała się niemożliwa ze względów politycznych.

Po roku 1988 sytuacja w Cerkwi zmieniła się nieco na lepsze, ponieważ zaczęła odradzać się wolność religijna. W 1995 roku, z postanowienia Świętego Synodu, utworzony został Wydział Misyjny Moskiewskiego Patriarchatu. Główne kierunki jego działalności wskazane zostały przez Archijerejskie Sobory w latach 1994, 1997, 2000, 2004, 2008, dokumenty: Koncepcja odnowy misyjnej działalności Ruskiej Cerkwi prawosławnej (1995), Koncepcja misyjnej działalności Ruskiej Cerkwi prawosławnej (2007), a także decyzje zjazdów diecezjalnych misjonarzy RCP (Biełgorod – 1996, Moskwa – 1999 i 2002). W 2009 roku patriarcha Cyryl zmienił struktury i kadry zarządzania (Dzhala, 2015, s. 90).

Od 2002 roku istnieje Wydział Misyjny przy Synodzie Ukraińskiej CP Moskiewskiego Patriarchatu, z kolei przed 2007 rokiem utworzono Fundację Misyjną. Praktycznie w każdej diecezji istnieje komisja odpowiedzialna za koordynację działalności misyjnej: pojawiło się wiele parafii misyjnych, odprawiane są nabożeństwa misyjne, diecezje swoją działalność prezentują w Internecie. We wszystkich szkołach duchownych, seminariach i uniwersytetach wprowadzono wykłady z misjologii. Pojawiły się też podręczniki z misjologii, a także wydano wiele literatury przedmiotu (Dzhala, 2015, s. 90-91).

Prawosławni Grecy prowadzą aktywną działalność misyjną w Azji. Metropolia Hongkongu (ze względu na niejasną jurysdykcję terytorium jest źródłem cichego konfliktu między Patriarchatem Moskiewskim a Ekumenicznym Patriarchatem Konstantynopola) i Dalekiego Wschodu liczy 47 wspólnot w 23 krajach, głównie w Hongkongu, Singapurze, na Tajwanie, w Indiach, Indonezji, na Filipinach, w Pakistanie, Malezji, Tajlandii, a także w Chinach (Szanghaj i Pekin).

W metropolii pracuje 32 duchownych. Ponieważ w Azji prawosławie jest niemal całkowicie nieznane, stąd potrzeba ogromnego wkładu pracy misjonarzy oraz wsparcia finansowego. Dodatkowe trudności w pracy misyjnej stanowi fanatyzm religijny, kultury i języki azjatyckie (Джала, 2016, c. 265-267).

Prawosławni Grecy opiekują się też misjami w Afryce: w Kenii, Ugandzie, Tanzanii. Metropolita Kallistos Uer podkreśla: „Spontaniczny wzrost prawosławia w Afryce miał znaczny wpływ na prawosławnych Greków w samej Grecji i Północnej Ameryce, mobilizując ich, aby zwrócić większą uwagę na działalności misyjną Cerkwi, która choć nie jest jeszcze prowadzona na wielką skalę, to jednak pokazuje wyraźny wzrost świadomości misyjnej Cerkwi (prawosławia)” (Уер, 2009, c. 194-195).

Teologia w praktyce

Misja jest istotą Cerkwi i polega na głoszeniu Dobrej Nowiny „wszystkiemu stworzeniu” (Mk 15,16). Chrystus był posłany przez Ojca w Duchu Świętym (J 20,21-22) – na tym buduje swój grunt prawosławne pojmowanie misji. Taką misję Chrystusa powinien pełnić każdy chrześcijanin, ponieważ jest członkiem Ciała Chrystusowego. Misji towarzyszy również pragnienie jedności chrześcijan w Cerkwi – Ciele Chrystusowym – jak mówi o tym Jezus w modlitwie: „Aby wszyscy stanowili jedno, jak Ty, Ojcze, we Mnie, a Ja w Tobie, aby i oni stanowili w Nas jedno” (J 17,21).

Wcielenie

Miłość Boga do ludzi umożliwiła wcielenie. To jest najsilniejsza motywacja do misji. Prawosławie dbało o to, by każda grupa, do której szli misjonarze, usłyszała Ewangelię we własnym języku. Chrystus przyjął ciało, by udostępnić słowo Boże w ludzki sposób. Wcielenie Syna Bożego służy prawosławiu za przykład i argument do tego, by tłumaczyć Ewangelię na różne języki. To z kolei jest ważne dla zrozumienia podstaw wiary, a szczególnie nabożeństw. Dlatego w historii misji prawosławnej widać wysiłki, zmierzające w kierunku tłumaczeń i wyjaśnień, np. Mszy Świętej. Dzięki rozumieniu lud Boży aktywnie uczestniczy w nabożeństwach (Стамуліс, 2004, c. 279-281).

W RCP misjonarze poprzez język rusyfikowali narody, co ułatwiało podbicie polityczne². Makary Głuchariow (1792-1847) otrzymał od Synodu RCP pokutę odprawiania Mszy Świętej za próbę wydania Pisma Świętego dla mieszkańców Ałtaju (Джала, 2016, c. 159).

Dzisiaj kwestia stosowania języków miejscowych – zamiast cerkiewnosłowiańskiego, którego używa się w sprawowaniu Mszy Świętej oraz w nabożeństwach – jest poruszana na różnych zebraniach, ale nie została do tej pory rozstrzygnięta (Алексий ІІ, 1999, c. 139-140)³.

Liturgia

Ustne głoszenie Ewangelii nie wyczerpuje misji Kościoła, ani nie jest jedynym sposobem ewangelizacji. Liturgia jako wspólny, publiczny czyn (gr. leitourgia), oznacza Eucharystię, która stanowi najważniejszą czynność kultu wspólnotowego, jest zarazem dziełem Boga i ludu chrześcijańskiego. Misyjna moc liturgii kryje się w jej wizji eucharystycznej, która jawi się jako zebranie wszystkich w Chrystusie. W liturgii misje otrzymują pełną treść tego, co Bóg zdziałał w historii ludzkiej przez Jezusa Chrystusa (Bria, 2007, s. 172-173). „Nic lepiej nie odzwierciedla wzajemnego związku między Cerkwią jako całością i Cerkwią jako misją, niżeli Eucharystia – centralny akt cerkiewnej liturgii. Eucharystia jest zawsze punktem kulminacyjnym, tajemnicą paruzji, jest równocześnie początkiem, punktem wyjścia: stąd bierze swój początek misja” (Стамуліс, 2004, c. 280).

Pierwsze i najważniejsze zadanie misjonarza stanowi sprawowanie Eucharystii. W historii misji spotykamy momenty, kiedy mnisi, uciekając w miejsca pustynne, stylem swego życia przyciągali osoby, które pragnęły bliżej poznać, kim są i jak żyją. Kiedy ludzie łączyli się we wspólnotę przy mnichu, centrum ich życia stanowiła modlitwa. Mnich-misjonarz budował kapliczkę lub pod niebem stawiał ołtarz, by na słowa konsekracji Duch Święty zstąpił z niebios, aby przez słowo Boże oraz sakramenty święte oświecił rozum, serca i przemienił tradycje zakorzenione jeszcze w „bałwochwalstwie” (Джала, 2016, c. 100-103).

W Rosji na początku 90. lat XX wieku wzrosła liczba ochrzczonych, ale to nie miało wpływu na liczbę uczestniczących we Mszach Świętych oraz przyjmowanie Komunii Świętej. Ludzie, którzy przystąpili do chrztu świętego, przyjęli go jak tradycyjny obrzęd, który nie wpływa na ich życie prywatne, ponadto nie wiążą oni tego sakramentu z dalszym udziałem w życiu Cerkwi (Саган, 2004, c. 374).

Cerkiew dla wielu kojarzy się z hierarchią kościelną, a nie z jednością Jezusa z grzesznikami (Bosch, 2010, s. 59-60). Można zauważyć, że wzrasta obrzędowość, która jednak nie przekłada się na przemianę życia codziennego. Częste sprawowanie Eucharystii nie zmniejsza nierówności ekonomicznych i socjalnych. Eucharystia nie stanowi dla społeczeństwa możliwości pojednania (Amaladoss, 1997, s. 10). Eucharystia była przecież miejscem, gdzie wierni otrzymywali pomoc, która pomagała walczyć z trudnościami życiowymi, uzdalniając ich do „liturgii po liturgii”. Pewien nurt misjologii prawosławnej zwraca bowiem uwagę na „liturgię po liturgii”, czyli rozesłanie zgromadzenia eucharystycznego do świata, aby stało się w nim wspólnotą ewangelizacyjną. Liturgia nie kończy się, gdy celebrans rozsyła zgromadzenie eucharystyczne. „Idźcie w pokoju” – słowa te stanowią posłanie na misje każdego wierzącego i każdej wspólnoty, aby tym, czym są, świadczyli o nadejściu królestwa Bożego jako świadkowie i głosiciele  zmartwychwstałego Chrystusa.

Eucharystia powinna zmieniać życie chrześcijanina nie tylko na poziomie prywatnym, ale także na poziomie publicznym – ze sferą polityczną włącznie. Wołanie kapłana: „Idźcie w pokoju” – zaprasza, by udać się tam, gdzie obecne są konflikty, wojny, cierpienie, by dać nadzieję oraz świadectwo, że w kruszynie Chleba znajduje się odpowiedź na bolesne pytania, które każdy skrywa w głębi serca. Eucharystia stanowi zawsze koniec, jak i początek, punkt wyjścia misji.

Misja jedności

Od 1054 roku Kościół prawosławny upatrywał swą misję w poszukiwaniu chrześcijańskiej jedności. RCP twierdzi, że misję należy rozumieć jako ewangelizację, świadectwo miłości, służbę bliźniemu. Misja stanowi wszystko to, „co dzieje się na chwałę Boga, na świadectwo chwały Zbawiciela” (Федоров, 2004, c. 321). W dzisiejszych czasach jest potrzeba jak najszerszego pojmowania misji. Misja chrześcijaństwa musi trwać w jedności (J 17,21) (Федоров, 2004, c. 319-325).

Dziś wielu prawosławnych Patriarchatu Moskiewskiego, którzy przekonani są o czystości swojej wiary, nie akceptuje współpracy z chrześcijanami innych tradycji. Mimo wspólnego celu życia nie uznają obecności łaski w innych Kościołach, stąd nie chcą współpracować z innymi wyznaniami (Федоров, 2004, c. 325).

Nieobecność przedstawicieli Rosyjskiej, Gruzińskiej, Serbskiej, a także Bułgarskiej Cerkwi na Prawosławnym Soborze, który odbył się na Krecie (2016), pokazała, iż tej jedności nie ma wśród Kościołów prawosławnych. Ten konflikt jeszcze bardziej uwidocznił się w momencie nadania autokefalii ukraińskiej części Cerkwi, która do 9 stycznia 2019 roku nie była uznawana w prawosławnym świecie za kanoniczną.

Dokumenty wydawane w czasach dzisiejszych przez autokefaliczne Kościoły prawosławne wskazują na wspólny cel – stanowi go pragnienie jedności chrześcijan oraz pomoc ludziom w osiągnięciu życia wiecznego z Bogiem. Jednak w pełnej jedności chrześcijan przeszkadzają (niekiedy) tendencje polityczne (nacjonalistyczne), które na przestrzeni wieków istniały w ramach Kościoła prawosławnego, powodując jego „sztywność” oraz zamknięcie się na doświadczenia innych wyznań chrześcijańskich. Rosyjskie prawosławie musi zwalczać obecny u siebie fanatyzm religijny. Musi też pamiętać, iż nie jest ono dawcą łask Pana.

Propagowanie literatury o antyekumenicznym charakterze nie sprzyja zdrowemu i prawdziwemu dialogowi (Dzhala, 2015, s. 118-121).

Aktualność

W najnowszym dokumencie The Mission of the Orthodox Church in Today’s World (2016) wydanym przez CP po obradach Soboru na Krecie w 2016 roku, czytamy, że mandat Chrystusowy (Mt 28,18) jest misją Kościoła wszystkich czasów, która ma być realizowana nie agresywnie czy metodą prozelityzmu, ale w miłości i poszanowaniu unikalności (integralności) każdej osoby i kultury. CP, dostrzegając problemy, które związane są z życiem w dzisiejszym świecie, chce sprzyjać ich rozwiązaniu, by zapanowały pokój i miłość. Dokument porusza takie tematy jak: godność osoby ludzkiej, wolność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, stosunek CP do dyskryminacji, pokój.

W tej ostatniej kwestii biskupi wyrazili się następująco: „Potępiamy wojny, które, podsycane motywami nacjonalizmu, prowadzą do etnicznego oczyszczania, zmian granic państw i okupacji terenów” (The Mission of the Orthodox Church, 2016).

Ostatnia część dokumentu The Mission of the Orthodox Church in Today’s World składa się z 15 punktów. Misja powinna wyrażać się w służbie bliźniemu, czyli ad intra. Podkreślono pragnienie, aby przezwyciężyć społeczną niesprawiedliwość biedy. Dokument wskazuje, iż CP nie zgadza się, by wiele osób na świecie pozbawionych było podstawowych praw, co spowodowane jest niesprawiedliwością i wyzyskiem, prowadzącymi do przepaści między bogatymi a biednymi, powodując kryzys ekonomiczny, głód i nędzę, zmuszając wiele osób do emigracji.

Ponadto CP zachęca do współpracy narody i państwa na rzecz pokojowego rozwiązania istniejących w świecie konfliktów. W dokumencie wskazano na konsumpcjonizm, który razem z sekularną globalizacją prowadzi do tego, że całe narody tracą duchowe korzenie, wartości i tradycje.

Dokument mówi też o negatywnym nastawieniu środków społecznego przekazu do religii. Mowa jest także o informacjach w telewizji czy Internecie, które nie sprzyjają zbliżeniu ludzi i narodów do Kościoła, a tylko manipulują ludzką świadomością. Biskupi wskazali też na nieodpowiednie wykorzystanie zasobów naturalnych, a także na potrzebę wychowania społeczeństw do odpowiedzialności za dary Boże. Ostrzegli przed niebezpiecznymi skutkami niektórych badań naukowych, szczególnie w dziedzinie biologii i biotechnologii, które wywołują dylematy moralne bądź nie mogą zostać przyjęte z punktu widzenia etyki chrześcijańskiej. Podkreślono, że błędne pojmowanie wolności prowadzi do tragicznych skutków.

Cerkiew nie zapomina także o wychowaniu młodzieży i wyraża troskę o małżeństwo rozumiane wyłącznie jako związek mężczyzny i kobiety. W dokumencie mówiono zatem wiele na temat zaangażowania się w służbie bliźniemu, uwagę poświęcono także niesprawiedliwości społecznej i wyzyskowi. Nie wspomniano jednak o potrzebie misyjnej działalności Cerkwi ad gentes.

Zakończenie

Politycznych opcji Rosji nie można rozpatrywać w kontekście inicjatyw Cerkwi. Niejednokrotnie była ona wytyczona przez państwo, a zwłaszcza władców, którzy stawiali przed Cerkwią konkretne zadania w ramach swej wewnętrznej polityki.

Od 1054 roku Kościół prawosławny upatrywał swoją misję w poszukiwaniu chrześcijańskiej jedności. Sobór na Krecie pokazał, że tej jedności nie ma wśród Kościołów prawosławnych. Dokumenty wydawane przez autokefaliczne Kościoły prawosławne wskazują na jeden i ten sam cel – osiągnięcie jedności i pomoc ludziom w dążeniu do życia wiecznego z Bogiem. Jednak w osiąganiu tych duchowych celów przeszkadzają tendencje polityczne, które na przestrzeni wieków obecne były w Kościołach wschodnich.

---

Przypisy

1 Analizując lata wydań publikacji o misjach CP takich autorów, jak: Anastasios Yannoulatos, John Meyendorff czy Alexander Schmemann, łatwo zauważyć, że o misjach zaczęli aktywnie pisać po 1962 roku, czyli po Soborze Watykańskim II.

2 Wyjątkami byli: Stefan z Permu, Iwan Weniaminow, Mikołaj Kasatkin.

3 Również dzisiaj języki cerkiewnosłowiański i rosyjski, używane przez księży Patriarchatu Moskiewskiego, sprzyjają rusyfikacji innych narodów oraz stanowią jedną z przyczyn konfliktów wojennych (np. na Ukrainie).

 

Bibliografia

Amaladoss M., 1997, Eucharystia i misje, Nurt SVD, t. 31, nr 3, s. 3-13.

Yannoulatos A., 1989, Orthodox Mission – Past, Present, Future, in: Lemopoulos G. (ed.), Your Will be Done: Orthodoxy in Mission, WCC Publications, Geneva.

Atiya A.S., 1978, Historia Kościołów wschodnich, tłum. Jakobielski S. i in., Pax, Warszawa.

Бердников П., Ереемеев П., Китаев C., Белих A. и др., 2009, Миссиология, Белгородская Православная Духовная семинария, Белгород.

Bolszakoff S., 1943, The Foreign Mission of the Russian Orthodox Church, 1st edition, Macmillan co, b.m.w.

Bosch D.J., 2010, Oblicza misji chrześcijańskiej. Zmiany paradygmatu w teologii misji, tłum. Merecz R., Wiazowski K., Wilkosz M., Credo, Katowice.

Bria I., 2007, Liturgia a misje, w: Bria I. i in. (red.), Misjologia. Perspektywa ekumeniczna. Mały słownik, Verbinum, Warszawa 2007, s. 172-175.

Dzhala M., 2015, Teoria i praktyka misji we współczesnej Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, praca magisterska napisana pod kier. ks. dr. Piotra A. Sokołowskiego, Misyjne Seminarium Duchowne,

Pieniężno.

Evdokimov P., 1986, Prawosławie, tłum. Klinger J., Pax, Warszawa.

Górka L., 1971, Piotr Wielki a działalność misyjna, Collectanea Theologica, t. 41, nr 4, s. 162-164.

Jakunin G., 1981, Rosyjski Kościół Prawosławny. Perspektywy religijnego odrodzenia Rosji, Wydawnictwo Spotkania, Lublin-Warszawa-Kraków.

Kurek A., 1979, Działalność misyjna prawosławia, w: Zapłata F. i Kowalak W. (red.), Kościół w Ameryce Łacińskiej i w Azji, t. 2, ATK, Warszawa, s. 71-85.

Nikitin A., 1999, Działalność misyjna Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, w: Kowalski A. i in. (red.), Głoszenie Ewangelii w Europie Środkowowschodniej, Franciszkanskie Centrum dla Europy Wschodniej i Azji Północnej, Warszawa, s. 165-175.

Przybył E., 1996, Eklezjologiczne przyczyny rozłamu w Cerkwi Rosyjskiej w połowie XVII wieku, w: Drabina J. (red.), Prawosławie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Smirnov E., 2019, A Short Account of the Historical Development and Present Position of Russian Orthodox Mission, Franklin Classics Trade Press, London.

Stamoolis J., 1986, Eastern Orthodox Mission Theology Today, Orbis Books, New York.

The Holy and Great Council of the Orthodox Church, 2016, The Mission of the Orthodox Church in Today’s World [on-line], https://www.holycouncil.org/-/mission-orthodox-church-todays-world

[dostęp: 23.10.2019].

Алексий ІІ, 1999, О миссии Русской православной Церкви в современном мире, w: Научно-богословские труди по проблемам православной миссии, t. 1, Миссионерский отдел Московского Патриархата, Белгород, c. 138-140.

Базанов А.Г., 1936, Очерки по истории миссионерских школ на крайнем Севере (Тобольский Север), Институт народов Севера, Ленинград.

Блажейовський Д., 2007, Деякі сумні сторінки з історії України та дещо про її сусідів, «Каменяр», Львів.

Джала Г.М., 2016, Сіль землі. Історія християнських місій, Аростол, Івано-Франківськ.

Кураев А., 2009, Перестройка в Церковь. Эскиз семинарского учебника по миссиологии, Alapa, Москва.

Кураев А., 2010, Миссионерский кризис Православия, Никея, Москва.

Пекарській П., 1862, Наука и литература в России при Петре Великом, t. 1, Громадська користь, Сан-Петербург.

Рункевич С.Г., 1900, История Русской Церкви под управлением Святейшего Синодa, t. 1, Друкарня А. П. Лопухіна, Сан-Петербург.

Саган O., 2004, Вселенське православ’я:суть, історія, сучасний стан, Світ знань, Київ.

Сорочана С.Б. i Войтовича Л.В. (red.), 2011, Історія Візантії. Вступ до візантиністики, Апріорі, Львів, c. 315-345.

Стамуліс Д.Д., 2004, Православне богослов`я місії, w: Релігійна свобода і права людини. Місія і прозелітизм, t. 3, Свічадо, Львів, c. 278-290.

Уер К., 2009, Православна Церква, Дух і Літера, Київ.

Федоров В., 2004, Місія та прозелітизм у Росії на початку третього тисячоліття, w: Релігійна свобода і права людини. Місія і прозелітизм, t. 3, Свічадо, Львів, c. 319-334.

Швець І., 2001, Діяльність українських православних місіонерів у XVIII столітті, Київ.

Grzegorz M. Dzhala SMSAA - prezbiter Greckokatolickiego Misyjnego Zgromadzenia św. Andrzeja Apostoła w Iwano-Frankiwsku (Stanisławów) na Ukrainie. Studia filozoficzno-teologiczne odbył w Misyjnym Seminarium Duchownym Księży Werbistów w Pieniężnie.